Арал теңізі кезінде планетамыздағы ең үлкен теңіз болды. Қазіргі уақытта ол соңғы күндерін сүріп, тартылуда. 1989 жылы Арал теңізі Солтүстік және Оңтүстік болып, екі оқшауланған суқоймаға бөлінді. Соңғы рет теңіз Шығыс және Батыс деп екі бөлікке бөлінді. Ал 2014 жылы Шығыс теңізі таптырып, құрғақ құрлыққа айналды.
Жойылып бара жатқанына қарамастан, Арал теңізі кейбір құпияларды сақтауда.
- Арал теңізі таязданып барады
Арал теңізі біртіндеп және бір мезгілде жылдам таязданып барады. Теңіздің ең терең жері – 22 метр деп есептелінген. 1960 жылы бұл көрсеткіш 53 метр болатын. Ғалымдардың дәлелдері бойынша, бұл көрсеткіш 19 ғасырда одан да көп болған. Теңіздің таяздану себебі – адамдың қызметі және теңізге құятын негізгі су қоймаларындағы судың басқа қажеттіліктерге пайдалануында.
- Оңтүстік немесе Солтүстік?
Арал теңізі – Оңтүстік пе, әлде Солтүстік пе? Ежелгі қытайлықтар Аралды Солтүстік теңіз деп есептеді. Арал теңізі туралы алғаш рет б.з.б. II ғасырдағы шежірелерде айтылған. Таяздануына байланысты қазіргі уақытта Батыс пен Шығыс теңіздері бірігіп кетті.
- Аралды теңіз
Жергілікті тұрғындар теңізді аралды теңіз деп атайды. Бұл оның таяздануына байланысты емес, Аралда көптеген аралдардың болуына байланысты. Қорқынышты фактор – мұндай аралдар қауіпсіз емес. Себебі, кезінде Жандану аралында арнайы зертхана жүргізіліп, түрлі вирустар сыналған. Оның ішінде сүзек, оба секілді қауіпті аурулар. Сондай-ақ, қазіргі уақытта зертханаға кіру жүйесі жабық.
- Өркениет бесігі
Теңіз түбінде 11-16 ғасырлардағы ежелгі елді мекендер мен ғибадат орындарының қалдықтары бар. Архитектураның көне ескерткіштері біртіндеп анықталып, ашылуда. Сонымен бірге, бұл жерлерді Арал Антлантидасы деп атайды.
- Тұзды теңіз
Арал теңізі планетадағы тұзды теңіздердің бірі. 1960 жылға дейін судың тұздылығы 11% -дан аспайтын. Бұл суды жергілікті тұрғындардар да іше алған. Сол жылдарда су әлемі әртүрлі мекендеушілер ретінде көрсетілген. Бірақ, судың азаюымен оның тұздылығы жоғарылай түсті. Қазіргі уақытта онда 11 млн тоннаға жуық тұз бар.
- Жартылай теңіз-жартылай өзен
Арал теңізінің суы карбонат пен сульфаттан тұрады. Бұл құрам өзге теңіздердің суының қоспасынан әлдеқайда ерекшеленеді.
- Көк теңіз
Арал теңізінің айдыны – ерітілген ультрамарин, яғни өте ашық көк бояу. Мұндай көк сулар өте сирек кездеседі. Орыс шежірелерінде Аралдың атауы көк теңіз деп жазылған.
- Өзге ғаламшарлықтарға арналған алаң
1990 жылы ғалымдар Арал теңізінің жағалауларын суретке түсірді. Сонда олар 15 метр тереңдікте Наска шөліндегі бейнелерге ұқсайтын әртүрлі геометриялық пішіндерді көрді. Осыдан кейін құмды бөгет бұзылды, ал түсірілген суреттерді су басып кетті. Сол кезде ғалымдар онда өзге ғаламшарлықтар келген деген болжам жасады.
- Дұрыс емес теңіз
Арал теңізі дұрыс емес теңіз деп саналады. Мұнда ағын солтүстік жарты шарда орналасқан теңіздер секілді сағат тілімен емес, сағат тіліне қарсы ағады. Сонымен қатар, судың тереңдігінен бастап оттегімен қанығуы артуда. Ал, басқа теңіздерде бұл көрсеткіш төмендеп барады.
- Камбаланың өсуі
Ғалымдар Арал теңізіндегі балықтардың саны үнемі азайып бара жатқанын анықтады. Бірақ, камбала тәрізділердің саны күннен-күнге өсуде. Қазіргі уақытта камбаланың саны жергілікті қой басынан асып түседі. Біраз уақыт бұрын жылына 1 млн тонна камбала ауланған. Дегенмен, балықшылар камбаладан басқа арал таяқшасы, ақтабан, ақбалық секілді балықтарды да ауға түсіреді.
Лаура Сұлтанқызы
СКАКОВА
