Қазақ халқының ұлттық құндылықтары туралы бүгінгі қоғам мүшелерінің ойлары әр түрлі. Этнографтар «ұлттық құндылық – әдет-ғұрпымыз» — дейді. Педагогтар «ұлттық құндылық – ұлттық тәрбие» дейді. Енді біреулер «ұлттық құндылық – өнеріміз» десе, саясаттанушылар «ұлттық құндылық – ел бірлігі» дегенге саяды. «Ұлттық құндылық – қонақжайлылығымыз» дейтіндер де бар. Өз басым, ұлттық құндылық – қазақ халқының бойындағы жақсы қасиеттердің барлығы деп ойлаймын. Ұлттық құндылықтар негізінде «Қазақстанды ұлттық мемлекетке айналдыру» болып келіп шығады.
Қазақ халқын отарлық езгіде ұстаған патшалық кезең, одан соңғы кеңестік идеология ұлттық құндылықтарымызды мансұқтаған болса, жемқорлықпен шырмалған отыз жыл қазақ болмысын өзгеріске ұшыратты. Бұрынғыдай уәдеге берік, сөзінде тұратын қазақтың бойынан бүгінгі күні жағымпаздық, мақтанға бейім дарақылық, көзбояушылық секілді келеңсіз қылықтар дендеп кірді. Ұлттың мінезі деградацияланды. Рухани емес материалдық құндылықтарды артық санайтын қоғам қатыгезденіп барады.
Ата-бабаларымыз жас ұрпақтың тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Сол даналар ұлттық құндылықтардың бала кезден бойға сіңірілуі керектігін жақсы түсінген. Сондықтан жастар тәрбиесінде ұлттық құндылықтарды ерекше қадір тұтқан.
Соңғы жылдары кей ұстаздардың ұлттық мектепке, тәрбиеге көңіл бөле бастағанын басылымдардан біліп отырамыз. Бұл бүгінгі күн өзгерістерімен өмірімізге ене бастаған жақсы нышан.
Ұлттық тәрбиені, ұлттық мектепті қолға алу, оны өркениет талаптарына сай дамыту өзекті іс. Осы уақытқа дейін орысқа, батысқа, арабқа, америкалықтарға еліктеп болдық, енді есімізді жиып, етегімізді жинап өткенімізден сабақ алатын кез келген сыңайлы.
Осы орайда сонау шығыстағы адам капиталына маңыз беретін жапон жұртының ұлттық тәрбиесі көңіл аударарлық. Дамыған Жапонияда отбасынан айырылысқан адам басшылық қызметке қойылмайды. «Жанұясынан айрылған адам қалай ел басқарады?» — дейтін көрінеді. Императорды «Құдайдың ұлы» деп танитын мұнда педофиль деген мүлде жоқ, олардың осыншама дамыған өркениетке жетуін ұлттық құндылықтарымен байланыстыруға болады.
Зерттеушілер қазақ халқы дегенде мынандай этноходтарды тізіп шығады. Олар:
1. Ұлттық тіліміз бен әдебиетіміз;
2. Ұлттық тарихымыз;
3. Ұлттық салт-дәстүріміз;
4. Ұлттық киімдеріміз;
5. Ұлттық аспаптарымыз;
6. Ұлттық ойындарымыз;
7. Ұлттық тағамдарымыз.
Ұлт мектебі және ана тілі
Бүгінгі күні қоғамымызда ана тілінің өз тұғырына қонуы өзекті мәселе болып тұр. Дүние жүзінде өз тілінде сөйлемейтін ел жоқ, бізден басқасы. Ал біз әлі сол «аға тілдің» шырмауынан шыға алмай келеміз. Біз үшін «Алтын заңымыздағы» тіл туралы баптың екінші тармағы алынып тасталуы керек. Болашақта Парламент бұл мәселеге де келер, сонда ұлт тілі өз орнына қонары ақиқат.
Ал, ұлттық мектептегі ана тілі қандай болмақ? Ана тілі мен әдебиетіміздің, мәдениетіміздің салтанат құруы осы мектептерден көрініп тұруы керек. Бұл жерде мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің ролі ерекше. Мектепте өткізілетін танымдық кештердің мағыналы өткізілуі, ақын-жазушылар мен кездесулер, сынып жетекшілерінің шәкірттерімен байланыс жасай отырып, балалаларға арналған «Балдырған», «Ұлан», «Ақ желкен» секілді басылымдарында көтерілген тақырыптарды сынып сағаттарында талқылап отыру ұлт тілінің өркен жаюына жағдай туғызады.
Ұлт мектебі және ұлт тарихы
Қазақстанның тарихы айтыла бастаса ойымызға ақын Қадырдың: «Біздің тарих бұл-дағы үлкен тарих, мұқабасы жұп-жұқа болғанменен» деген сөзі оралады.
Патшалық Ресейдің отары болған қазақ елінің тарихы әу бастан отарлау саясатын жүргізуді қолға алған орыс тарихшыларының қолымен жасалынды. Қазақтың өткенінен ештеңесі жоқ, сауатсыз, жабайы түземдіктер етіп көрсетуге тырысқан бұл тарихта Ұлы Даланың ғажап тарихы айтылмады. Кеңес Одағы кезінде де ұлт тарихы жайындағы зерттеушілер еңбегі қатал цензураға ұшырап, қырқылып отырды.
Шын мәнінде отарлаушы империя шынайы тарихты қажет етпеді. Ал, Тәуелсіздік алған кезде бүкіл халық бір адамнан Құдай жасап алды, оның ақыры не болғанын кешегі Қаңтар оқиғасы көрсетті.
Бүгінгі күні біздер өткен тарихымыз жайында көрші елдер мұражайларынан материалдар тауып, ұлттың басынан өткен тарихи шындықты біліп жатырмыз.
Енді ұлттық мектептерде оқитын оқушы өз елі тарихының шынайы тарихын білетін болады, ал аралас мектептер бірте-бірте жойылуы керек. Өз елінің тарихын жетік білген оқушы мемлекеттің өркендеуіне үлес қосары сөзсіз.
Ұлт мектебі және салт-дәстүріміз
Халқымыздың ғасырлар бойы жинаған салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының басқаларда жоқ, тек өмір тәжірибесінен алынғаны таңдандырады. Бала дүниеге келгенде, қаз басып жүре бастағанда (шілдехана, тұсаукесер) тағы басқа оның ержету кезеңдеріндегі әдет-ғұрыптардың баршасы қазақтың даналығының көрінісіндей. Әрқайсысының өзіндік маңызы бар.
Кеңес кезеңінде біздерге салт-дәстүріміздегі қалың мал мен әмеңгерлікті ескіліктің сарқыншағы ретінде насихаттады. Шын мәнінде, мұның маңызы бар екендігін кейіннен түсіндік. Қалың мал шаңырақ көтерген жас отаудың кейін жеке шыққанда қажетіне жарайтын дүниелеріне жұмсалса, әмеңгерлік асыраушысынан айрылған отбасыны, оның балаларын ағайын-туған ортасында жат болмай араласа өсуін көздегендіктен жасалынған екен.
Осындай салт-дәстүрлердің ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса беруі үшін терең мағынасын, маңызын мектепте де насихаттап тәрбиелеудің кейінгі толқын үшін қажеттілігі анық.
Ұлттық киімдеріміз
Ұлттық киімдеріміз дегенде ойымызға қазақы ою-өрнектермен кестеленген шапандар, кежекейлер, жеңсіздер елестері хақ. Ұлтымыздың хан-сұлтандар, сал-серілер мен қарапайым жандар, жастарға, балаларға киетін киімдері де әр мезгілге байланысты қолданылған. Сол ұлттық киімдеріміздің қазіргі хиджабқа оранып жүргендерден әлдеқайда әдемі екендігі дау туғызбайды. Бұл біздің өткенімізді мансұқтағанымыздың белгісі.
Әр адамға жасына қарай ер не әйел, әлеуметтік жағдайына байланысты киіне білуді ұлтымыз ежелден білген. Ер мен әйел киімдері, күйеу мен қалыңдық, қарт пен кемпір, бозбала мен бойжеткен, ұл бала мен қыз бала киімдерінің өз орны бар. Зерлі шапан, кежекей, кимешек, сәукеле секілді ұлтымыздың киімдері қандай ортада болмасын өзгелердің назарын аудартады.
Мектепте мереке күндері оқушылар да, мұғалімдер де ұлттық киім киетін болса, мұның былайғы жұртшылыққа мини юбка немесе хиджап кигендерден гөрі жақсы әсер қалдыратын сөзсіз.
Ұлттық аспаптарымыз
Қазақтың ұлттық музыка аспаптары жайында айтар болсақ, тағы да Қадыр ақын айтқандай, «қос ішектің бірін қатты, бірін сәл-сәл бос бұра, нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра» деген өлең тармақтары оралады. Қасиетті қара домбырадан басқа қобыз, сыбызғы, шертер, шаңқобыз тағы басқа аспаптар толып жатыр. Қазір көптеген мектептер қоңыраудың орнына күй сазын қолданады екен, бұл құптарлық іс.
Алматыдағы «Көкіл» мектебі оқушыларының домбыра тартпайтыны жоқ. Оларға нотамен емес, ішек қағу арқылы үйретілгендіктен виртуоз домбырашылар көп-ақ. Қазақ баласының домбыра сазын құлағына құйып өсуі ұлтына деген мақтаныш сезімін туғызады. Мектеп бітіргендердің күйші болуы міндет емес, бұл арада шәкірттердің өз еліне, туған жеріне деген сүйіспеншілігі қалыптасады. Ұлты үшін қызмет ететін азаматтар тәрбиеленеді.
Ұлттық ойындарымыз
Күні кеше ғана Арқа төсін дүбірлеткен V Дүниежүзілік көшпенділер ойындары ұлттық рухымызды сілкіп, санамызды сергітіп кетті. Бар қазақтың кеудесін мақтанышқа бөлеген осынау байрақты бәсеке даланың ұлық салтын, телегей тарихын тағы бір дәлелдеді. Ғасырлар қойнауынан келген ұлттық спорт түрлері қазақ баласының табиғатпен біте қайнасқан қайсар да алғыр бітімін, мергендігін, қайратын, ар-намысын шыңдап кетті.
Қазақ халқында ұлтпен бірге жасасып келе жатқан ұлттық ойындар жетерлік. Жастарды ептілікке, мықтылыққа бағыттайтын көкпар, қыз қуу секілді ойындар, мергендікке тәрбиелейтін жамбы ату, жылдамдыққа үйрететін теңге алу ойындарының маңызы зор. Осындай ойындарды ойнай білетін жастар шымыр, қиындыққа төзе білетіні анық. Немесе асық ату, ләңгі тебуді алайықшы, мұнда да дәлдік пен жылдамдық алғы орындарда тұрады. Қазіргі балалар ләңгінің не екенін білмейді, ал мұндағы қимыл қозғалыс жамбастың, белдің, аяқтың бұлшық еттеріне әсері мол.
Осындай ойындар насихатталып, әртүрлі деңгейде жарыстар өткізіліп отырса, жас ұрпақтың денсаулығының мықты болуына септігін тигізеді.
Ұлттық тағамдарымыз
«Ас – адамның арқауы» дейді дана халқымыз. Денсаулықтың мықты болуы, еңбекке қабілеттілік ішер су, тұтынар асқа байланысты. Қазіргі азық-түлікте әртүрлі органикалық тыңайтқыштардың, яғни химия қосылыстарының бар екендігі айтылуда.
Қазақтың ұлттық тағамдары ет өнімдері, түйе мен жылқының сүт өнімдері бүгінгі күні сұраныста болып тұр. Қолдан шыққан сүт өнімдерінің дүкеннің жасанды сүтінен артық екендігі бесенеден белгілі. Сары май, ірімшік, сарысу, құрттың денсаулық үшін өте пайдалы екендігін бәріміз де білеміз.
Түйін
Ұлттық мектептегі оқушылар халықтық педагогика негізінде тәрбиеленіп, ұлттық құндылықтарды бойына сіңіруі қажет. Ол үшін оның жақсы жабдықталған материалдық-техникалық базасы болғаны жөн. Қазақ халқының тарихын, әдебиетін, мәдениетін, өнерін, тұрмыс тіршілігін, әдет-ғұрпын жете білген жастар жаман болмайды.
Қазақ халқының күн көрісі төрт түлік малға байланысты болды. Бабаларымыз көшпенді өмір салтымен, малдың жағдайына қарай қоныс өзгертіп көшіп жүрді. Ұлттық мектеп шәкірттеріне де мал шарушылығы негіздерін үйреткен абзал. Мектепте терімшілікке, ағаш шебері, етікшілік, зергерлікке үйрететін үйірмелер жұмыс жүргізсе тіпті жақсы. Оқушы қандай үйірмеге қатысқысы келетінін өзі шешеді, өзі таңдайды, сол өнерді жетік меңгерсе, оның болашағына да пайдасы зор болмақ.
Біздің қоғам ұзаққа созылған отаршылдық езгіден, кешегі отыз жылға ұласқан авторитарлық жүйеден әлі есімізді жинай алмай отырмыз. Егер ұлттық мектептер өз мәнінде жұмыс істесе, ой-санамыз өзгеріп, өркениетке ұмтыларымыз ақиқат.
Ұлыбританияда екі ұлттық мектеп бар. Солар өзара бәсекелесіп, қай мектептің түлегі үкімет басқаратындығынан жарысқа түседі. Бізде Алма Қыраубаева негізін қалап, аяқтай алмай кеткен ұлттық мектеп бар. Соны арман қарай жалғастырып кетуіміз керек.
Ұлттық мектеп қазақы тәрбие бере отырып, ұлтшыл жастарды тәрбиелейді. Міне, сонда Ұлыбритания секілді біздің мектептеріміз де ұлт қайраткерлерін дайындағандығымен мақтана алатын болады.
Өтебай Серәлі,
Ақтөбе қаласы
