Түбі бір түркі елінің ортақ ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне қауіп әкеледі» деген еді. Бұл сөздің растығын өмір тәжірибесі талай мәрте дәлелдегені белгілі. Осы орайда ата-бабаларымыз тәрбиенің орны бөлек екенін жақсы білген. Өйткені ұрпаққа үлгілі тәрбие бере алу – қоғамның өзін, елдің тірегін қалыптастыру. Соның ішінде балаға өнегелі тәртіп пен құқықтық тәрбие бере білу – құнды қазына.
Әрине, біз қашанда балаларға жан-жақты құқықтық тәрбие беруді жетілдіріп отыру – басты парыз. Бірақ сол тәрбие беруде үнемі кеш қалатынымыз ешкімді ойландырар емес. Ата-бабамыз баланың тәрбиесі бесіктен бастау алатынын айтудай-ақ айтқан. Бірақ көбіміз бүгінгі ұрпақтың, яғни ертеңгі ел тірегінің ақыл-парасаты мол, мәдениеті озық, саналы өсуі, оның кейін есейгенде жияр біліміне ғана байланысты емес, ең алдымен құрсақтан берілетін иманды әдет-ғұрып, өнегелі салт-дәстүр, ұлттық болмыспен келетін тәрбие көзінде жатқанын ескере бермейміз.
Қазіргі жастарды білімсіз, ештеңе көрмеген деп айта алмайсыз. Жастарымыздың дені мектеп бітірісімен, елдегі қалаған оқу ордаларына немесе шетелдің іргелі оқу орындарына барып, әлемнің озық күйі мен білімін игеріп қайтады. Ал бірақ олардың бойында ата-бабамыз қалыптаған ұлттық тәрбие өзегі бар ма? Өйткені мектепте боз балалардың топтасып қарашадай баланы төмпештейтіні, үлкенге ізет, кішіге құрмет көрсетілмейтіні, жас қыздардың бірін-бірі шаштан сүйреп, нәзіктіліктен жұрдай болатыны, тепсе темір үзетін жігіттердің ұрлыққа түсіп, бір отбасын түгел қырып кететіні, көздері жәудіреген көп балалы отбасыларына бір жетім бұрыш бұйырмай жатқанда, мұрты майланған жемқорлардың түйені түгімен асап астамшылық жасайтыны ненің салдары деп ойлайсыз?
Бұл ойдың барлығы кешегі әлеуметтік желіде хит болған баладан соң ойға оралды. Анасындай адамға ақыра, бақыра сөйлеп, көрмегендігі бетіне шығып, ашуын игере алмағандығы тәрбиелікке жатпайды. Өзіңнен үлкен адамға «сізден» басқа түк айтпайтын көргенді елдің ұрпағы ұсақталып кеткені ме? Әлде мектептегі білім беру жүйесінің әлсіздігі ме? Осыны саралап көрдік.
— Бүгін мен №4 орта мектептің мұғалімімен телефон арқылы сөйлестім. Ол білім саласында 11 жыл бойы қызмет етіп келеді. Әріптесіме қолдау сөздер айтып, қажырлы еңбегі, шыдамдылығы мен адалдығы үшін алғыс білдірдім.
Баланың ата-анасына қатысты әкімшілік іс қозғалды. Өз тарапымыздан педагогтерге деген мұндай қарым-қатынасты, көзқарасты жойып, жолын кесу үшін қатаң шаралар қабылдайтынымызды ескертемін. Қоғамда мұғалімнің мәртебесі жоғары болуы керек,- деп жазды ҚР Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов.
Мәселенің тек сөз жүзінде ғана бітпейтіні белгілі. Бұл көзге көрініп қалған көрініс. Ел ішінде еңіреп жүрген ұстаздардың жанайқайын кім сезеді? Кім ұғынады? Мұндай оқиғаның орын алуына нақты себеп қандай?
— Жүректер қатайып кеткен. Білімде де, тәрбиеде де озық оқушылармен жұмыс жасап, көп балаларды тасада қалдырамыз, елеусіз. Үйде ата-ана қарамаса, мектепте мұғалімге күш түседі, рас. Не істемек керек? Мендегі мыңның ішіндегі бір идея, смартфоннан, оның ішіндегі, сыртындағы аласапырандардан құтқару керек баланы. Сондықтан «Оқуға құштар мектеп» жобасын тек үздік оқушылармен ғана көрсетіп, көзбояушылық фотомен елді алдамай, мектептің 100% баласын қамтуға тырысайық. Ол мүмкін емес дегендерге ұсынған формуламыз бар. Баланың жүрегі жұмсақ, көңілі кіршіксіз болу керек.
Осы тақырыпты қозғап қалсақ, көбінің пікірі «бұрында мектептегі баланың тәртібі жақсы еді» дегенге алып келеді. Оның бірнеше себебін айта аламыз. Мектептерде кілең ер мұғалімдер сабақ берген. Ал, қазір мектептерде ары кетсе 5-10 % ер мұғалім бар. Үйінде де, мектебінде де тек әйелдердің қасында жүрген балаға ер адамның айбыны жеткіліксіз болып тұрады. Үйінде «әкең отыр», мектебінде «ағай келе жатыр» деген сөздің өзі-ақ оқушыға салмақтылық дарытар еді,- дейді ұстаз Ержеңіс Әбді.
Иә, бұрын оқушыны мұғалім ұрыпты, мұғалім оқушыға артық шара қолданыпты, қатты ұрсыпты деген оқиғалар көп айтылатын. Қазір мұғалім оқушыны ұру түгілі оқушыға қатты ескерту жасай алмайды. Себебі ең қатты жұмыс жасайтын жалғыз заң бар, ол – «Бала құқығы туралы» заң. Әрине, ешкімді ұрып тәрбиелеу мүмкін емес. Бірақ ескерту жасауға, тәрбиеге шақыруға қорқып қалған педагогтар қауымы қалыптасқанын жоққа шығарма алмаймыз.
Қазіргі кезде мұғалімге күш көрсеткен оқушы мен мұғалімге қысым жасаған ата-ана туралы жиі естиміз, күнделікті өмірде де жиі көреміз ондай жағдайды. Бұның соңы жақсылыққа апармайды.
— Дәл қазір бұндай бассыздық жасаған оқушының ата-анасына жай әкімшілік жаза емес, қатаң шара көру керек. Баланың тәрбиесінің ең маңызды жүгі ең алдымен ата-анада. Баланың бүкіл тәрбиесін мектепке ысырып тастаған ата-аналар тым көп, өкінішке қарай.
Содан соң, тәрбие процесін, тәрбие принциптерін қайта қарау керек. Орта білімдегі тәрбиені білім мазмұнынан бөліп қарауға болмайтынын, тәрбие концепциясын ұлттық бағытта қайта қарау керек екендігін Білім және ғылым министрлігіне екі-үш рет ұсыныс ретінде айтқанбыз. Жасауға көмектесу туралы ниет те білдіргенбіз.
Бұл жерде мектепке мән берген дұрыс, мына партадағы жазулардың бәрін ескермеген мектептің оқушысы үшін ана сөздер қалыпты жағдай болып кетеді. Адамды ортасы тәрбилейді. Ортасы осындай былапыт болса, ондай тірлік те қалыпты жағдай боп кетеді. Бір сөзбен айтқанда ұят болмаса бәрі болмайды. Жалпы мектептерде осы оқу жылында болған оқиғалардан бәрінде шуды баса салуды емес, әр оқиғадан сабақ алып, шешім шығаруды ойлану керек,- деген пікір білдірді Аятжан Ахметжанұлы.
Біз де осы мәселенің себебін бірнеше бөлікке бөліп қарастырып көрсек, бірінші, көзбояушылық – мектептегі тәрбиенің көрсеткішін анықтауда жазылған қағазға сүйену. Мектеп директорының тәрбие жөніндегі орынбасарының кабинетіндегі қағаз неғұрылым көп, сыртқы титулы жылтыр, папкаға жинақы салынуына қарап, сол мектептегі тәрбие керемет деп бағалануы ең басты көзбояушылық.
Екінші, мектеп сайтын ақпаратқа толтыру. Мектептің тәрбие жұмысы туралы ақпаратты мектеп сайтынан бөлек фейсбук, инстаграмм т.б. әлеуметтік желіде қызыл-жасыл фотолармен толтыру. Ол фотолармен сыртқы көзді алдағанымызбен, сабақтың қай деңгейде өткізілгенін оқушы жақсы біледі.
Үшінші, видео челлендждер тізбегі. Оқушы сынып жетекшінің тапсырмасымен «менің жақсы көретін үй жануарым», «демалыс уақытын тиімді өткіземін», «алғыс айту күніне орай» т.б. толассыз толып жатқан видеолар түсіруі. Бұл да оқушыларды мезі ете бастады.
Төртінші, мектептегі жалған белсенділік. Оқушыларды жаппай «Жас Ұланға» қабылдау, мектеп президентін, министрлерін сайлау т.б. нәтижесіз науқаншылдық, тәрбиелік мәні төмен қозғалыстар көп. Мысалы, оқу жылының басында мектеп президентін сайлау науқаны өтеді. Үміткер оқушылар орындалуы мүмкін емес уәделер жазылған парақтарын таратып, президент сайланады. Науқан сонымен аяқталады. Президент болған оқушы өзінің оқуымен әуре, әдемі уәделер жөніне қалады. Осы қажет пе?
Бесінші, мектеп психологтарының жұмысы. Мектепте психологтар шын мәнінде анкета жүргізумен, анкета нәтижесін қағазға толтырумен айналысады. Қиын оқушыларды психологке апару үшін де ата-ананың рұқсаты керек, оқушыны психологқа сүйрей бермеңдер деген әңгімелер бар. Себебі психологтың қағаз жазудан оқушымен сөйлесуге уақыты жоқ. Міне, осы да және өзге себептер оқушының долы болып, өз ұстанымынан тайып кетуіне себепші болуы мүмкін.
Осы тұста Сыр елінің білім жүйесіне де бір назар салып өтсек, Қызылорда облысында тәуелсіздік алған жылдан бастап осы кезеңге дейін 164 мектеп салынған екен. Оның ішінде жаңа 24 мектеп ашылған. Нәтижесінде 36 апатты және 7 үш ауысымда оқитын мектептердің мәселесі шешілген. Бүгінгі күні өңірде 170 мыңға жуық оқушы білім алып, 22 мың педагог қызмет етеді.
Сыр елінде қосымша білім беру ұйымдары мен спорттық секцияға баратын балалар саны да артуда. 139967 бала қосымша білім беру ұйымдарына барады. Оның ішінде 57112 бала қосымша білім беру ұйымдары мен секцияларға барса, 82855 оқушы мектеп жанындағы спорттық үйірмелерге қатысады. Ал, осынша мектептегі ұстаз бен оқушының тәрбие тіні қай бағытта жүруде? «Бұзақы балалар мен ашушаң ұстаздар тағы да әлемжеліге жылт ете қалмай ма?» деген күдік сананы сарсаңға салары сөзсіз.
— Ұлттық тәрбиелік білім жас ұрпақты әсемдікті игеруге, сұлулықты сезініп, қастерлей білуге, оны өз бойына дарыта білуге, яғни, эстетикалық тәрбие бере білуге, ең бастысы рухани даму сипатына жетелейді. Ұлттық тәрбиелік білім беру арқылы жас өскелең ұрпақты халықтың тұрмыс-салты, әдет-ғұрпымен таныстырып, адамның ішкі сезімін, жан дүниесін түсіне білуге бағыттауға ұмтыламыз. Халқымыздың сан ғасырлардан келе жатқан ұлттық мұрасын оқу-тәрбие ісімен сабақтастыра отырып тәрбиелеу, ұмыт қалған салт-дәстүр, ұлттық ерекшелігімізді насихаттап, олардың бойына ұлттық психологияны қалыптастыру – әрбір ұстаздың міндеті.
Отбасындағы бала тәрбиесі бүгінгі таңда ғылым мен технологияның даму әсерінен өзгеріске ұшырап бара жатқаны белгілі. Бала ата-ана тәрбиесінен гөрі теледидар мен интернет тәрбиесін алып жатыр десек те болады. Сонда біз болашақ ұрпағымызды тәрбиелерде нендей бағыт ұстауымыз қажет деген ой көкейге ұялайды. Осы жолда бұрынғы дана Абайды тәрбиелеген әже тәрбиесі, Шоқанға әсер еткен Айғаным тәрбиесі бүгіндегі ата-ана мен ата-әжелеріміздің ескеруінде болмауы. Яғни, біз балаға ертегі айта отырып, жаттау жаттатқызып, білім мен тәрбиені егіз ұғымда қатар жолға қояр болсақ, отбасындағы ұрпақ тәрбиесі дұрыс жолға негізделері анық. Осы тұрғыда Бауыржан Момышұлы: «Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара жатқанынан қорқамын, екіншіден немерелеріне ертегі айтып бере алмайтын әжелердің көбейіп бара жатқанына қорқамын, үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын» деп айтқан,- дейді Абылайхан атындағы №140 мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары Бақытжан Жақсылық.
Иә, осы ойды толық талдай кетейікші. Себебі мсәленің шешімі ұлттық тәрбиеде. Ұлы Абай атамыз қазақ отбасындағы кездесетін баланы жасынан алдап түбінде өтірікшілікке, сұм адамшылыққа баулып үйрету сынды тәрбиеге қайшы келетін тұстарды сынға алады. Ондай кемшіліктерді ол өз қара сөздерінде былай жеткізеді: «Әуелі балаңды өзің алдайсың, «ананы берем, мынаны берем» деп бастап, балаңды алдағаныңа бір мәз боласың. Соңында балаң алдаушы болса, кімнен көресің? «Боқта» деп біреуді боқтатып, «кәпір қияңқы, осыған тимеңдерші» деп, масаттандырып тентектікке үйретіп қойып, сабаққа бергенде молданың ең арзанын іздеп, «хат таныса болды» деп, «қу, сұм бол» деп тірі жанға сендірмей, жат мінез қыласың. Осы ма берген тәлімің? Осы баладан қайыр күтесің бе?»- дейді ойшыл.
Әрине, баланың сана-сезімі, ақыл-ойы осы нәресте кезінен қалыптасатынын естен шығаратын тұстарымыз көптеп кездеседі. Ал, біздің ата-бабамыздың ұлттық тәрбиесі осындай бала тәрбиесін жете ойлап, жан-жақты қарастырып, тәрбие бастауларын нақтылап, негіздей білген.
Қазақ отбасында ұлттық тәрбиенің негізі – халықтық педагогика болғандықтан, баланы ұлттық салт-дәстүрлер аясында тәрбиелегенін кәрі тарих та дәлелдеп береді. Яғни, құрсақ тойы, шілдехана, сүйінші, қырқынан шығару, бесік тойы, тұсаукесер, сүндетке отырғызу тағы басқа салт-жоралғылар қатаң ұсталып, басшылыққа алынып отырған. Бұлардың ұлттық ерекшеліктері мен тәрбие негіздері бар. Халқымыздың тәлім-тәрбие беретін әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлері мәдени құндылықтарымыздың ажырамас бір бөлігі. Ал, осы құндылықтан ажырап қалған адам ғана су ішкен құдығына түкіреді.
Айдар САЙЛАУОВ
