«Қызылорда экологиялық таза өмір салтына көшуді қалап жүр ме?»

ХХ ғасырдағы ұлы оқиғалардың бірі де бірегейі – адамзат тарихында алғаш рет ғарышқа адам ұшырған Байқоңыр ғарыш аймағының әлемге әйгілі болуы. Байқоңыр ғарыш айлағы еліміздің Қызылорда облысы, Қармақшы ауданында орналасқан. Байқоңыр – әлемдегі тұңғыш әрі ең ірі ғарыш айлағы. Аумағы 6717 шаршы шақырымнан асады. Байқоңырдың іргесі 1955 жылы қаланып, 1957 жылдың 4 қазанда тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылған болатын. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін орбитаға шығарған. Ал, 1961 жылдың 12 сәуірінде адамзат тарихында тұңғыш рет Ю.А.Гагарин «Восток» ғарыш кемесімен ғарышқа ұшты. Бұдан кейін де Байқоңыр ғарыш кеңістігін игеруде көптеген жаңашыл бастамалардың старттық орнына айналды. Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, «Восток», «Восход», «Союз», «Прогресс» ғарыш кемелері, түрлі орбиталық станциялар, жұмыстар жүргізуге арналған, байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған түрлі зымырандар ұшырылды. 50 жылдан астам уақыт ішінде «Байқоңыр» ғарыш айлағынан 1500-ден астам әртүрлі мақсаттағы ғарыш аппараты орын алған.

Байқоңырды салар кезде бұл жерді таңдаған себебі елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілген. Алайда қазіргі таңда ТМД-дағы осы бір аса ірі ғарыш кешенін пайдаланудың экологиялық зардаптары байқалып отыр. Ғарыш айлағының жұмысы қоршаған ортаға мынадай кері әсерлерін тигізуде: ұшу процесінен кейін атомосфераның табиғи режимі бұзылады; атмосфераны және жер беті қабаттарын токсинді зымыран жанармайының қалдықтарымен ластайды; атмосфераның озон қабатын бұзады; территорияларды ұшу аппараттарының қалдықтары мен сынықтарымен зақымдайды; қышқылды жаңбыр­дың жаууына себепші болады; ауқымды масштабта температураның жоғарылауына әсерін тигізеді. Зертханалық жағдайда жүргізілген зерттеулердің нәтижесі өсімдіктердің бойының қысқа болып, кейбір морфологиялық өзгерістер байқалып, ауылшаруа­шылық өнімдерінің сапасы нашарлап және өнімділігінің төмендейтінін көрсетеді. Сондай-ақ, жыл сайын Байқоңыр кешенінен Қазақстан Республикасы аумағына 30-35 мың тонна улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарына зиян келтіреді. Көптеген ғылыми зерттеулер ауа ылғалдылығының төмендеуі, жылдың әр мезгілінде температураның күрт өзгертуі, ғарыш ұшу аппараттарының жұмысымен байланыстырады.

Алғашқы эксперименттік бақы­лаулар қуатты ғарыштық ұшу аппаратының «Спейс-Шаттл» немесе зымыран жеткізгіш «Сатурн-5» аппаратының ғарышқа ұшыру кезінде Канаверал-Европа жағалауымен Солтүстік Атлантаға дейінгі аралықтың ауа ағынының өзгертуі, ал жылдың жылы уақытында «Плесецк» ғарыш айлағынан ұшырылатын қуатты ұшу аппаратының әсері бұрынғы Одақ территориясының Орталық еуропалық бөлігіне және солтүстік-батыс облыстардың атмос­фералық ауа ағынының актив­тілігінің жоғарылауына әсерін тигізетінін дәлелдейді. Қуатты ғарыш ұшу аппараттары ұшырылатын «Байқоңыр» ғарыш айлағына жақын орналасқан аймақтарда ауа райы күрт бұзылып, 3-5 тәулікке дейін боранды құм суырып, жел болып, температураның төмендеу процесі жиі байқалатыны белгілі. Ғарыш айлағы жұмыс жүргізгеннен бастап «Протон» зымыран жеткіз­гішінің 260-тан астамы ұшырылған.

Ғарыш ұшу аппараттарының қоршаған ортаға басты зиянды әсері ауа ағынын күшейтумен шектеліп қоймайды, түріне қарай салмағы 3,2 тоннадан 16,2 тоннаға дейін болатын зымырандардың жағары және жанармай қалдықтары құрамында химиялық токсинді қосылыстардың болуында. Соңғы 30 жылдың көлемінде осы салаға қатысты мамандар химиялық жанармаймен жұмыс істейтін зымыран двигательдері қалдықтарының қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерлерін зерттеуде. Осы ғылыми зерттеулердің нәтижесі, зымыран двигателінен бөлінетін қалдықтардың атмосфераның төменгі қабатына ауқымды масштабта зиянды әсерінің жоқтылығын дәлелдесе, 40 жылдан бері жинақталған мәліметтерге қарағанда олардың зиянды әсерлерін анық көруге болады.

Ғарыш айлағынан ұшырылатын зымыран жеткізгіштерінің двигателіне пайдаланылатын жанармайына нақтырақ тоқталсақ, бірінші, азоттетраоксиді және азот қышқылы тотықтырғыштарымен симметриясыз диметилгидрозин, екінші, сутегі асқын тотығы мен сұйық оттегі тотықтырғыштарымен көміртеті жанармай, бұл қосылыс жұмысын аяқтаған бөлшектің жерге құлауы кезінде буланып, оттегі және сутегіне айналып кетеді. РТ-1 және осы тектес басқа әсер етеді, ал симметриясыз диметилгидрозин қауіптілігі жағынан бірінші класқа жататын химиялық токсинді қосылыс.

«Байқоңыр» ғарыш айлағы орналасқан аймақтың басты экологиялық мәселесі – Арал теңізі деңгейінің төмендеуі және жердің тұзданып, құрғақшылыққа ортаға қосымша кері әсерін тигізуде. Бұл процесс суы тартылып, табаны кеуіп, тұзға айналған Арал аймағы үшін қаншалықты кері әсері барып айтпасқа болмайды.

Озон қабаты стратосферада жер бетінен 12-50 км биіктікте орналасқан. Озон қабаты біркелкі таралмаған, полюстерде ол төменде, 7-8 км қашықтықта орналасқан, ал экваторда ол әлдеқайда жоғары – жер бетінен 17-18 км қашықтықта орналасқан. Озон қабатының атмосфераның жоғарғы қабатында пайда болуы күн сәулесінен ультракүлгін сәулеленудің күшті әсерінен болады. Атмосферадағы озонның көп мөлшері оң фактор болып табылады, өйткені бұл газ ультракүлгін сәулелерді қарқынды сіңіреді, планетаны шамадан тыс радиациядан қорғайды. Озон қабатының бұзылуының басты себептері, біріншіден, ғарыш зымырандарының ұшырылуы. Зымыран отыны жанып, озон қабатында үлкен тесіктерді күйдіреді. Екіншіден, 12-15 км биіктерде ұшатын ұшақтар. Олардан шығарылатын бу мен басқа заттар озонды бұзады. Үшіншіден, ауыл шаруашылығында азот тыңайт­қыштарын қолдану. Олар ыдырағанда азот тотықтарын бөледі, олар стратосфераға көтеріліп, озон молекулаларын бұзады; Төртіншіден, хлор және оның оттегімен қосылыстары. Есептеулерге сәйкес, бір хлор молекуласы стратосферадағы 1 миллионға дейін озон молекуласын жоюға қабілетті.

Озон қабаты сыртқы әсерлерден біртіндеп жұқара бастайды, кейбір жағдайларда оның белгілі бір аудандарда мүлдем жойылуы озон тесіктерінің пайда болуына әкеледі. Озон тесіктері – Жердің озон қабатындағы озон концентрациясының жергілікті төмендеуі. Құрамында хром және бром бар фреондардың бөлінуі озон қабатының жұқаруына әкеледі. Фреондар – тоңазытқыштарда салқындатқыш ретінде қолданылатын қаныққан көмірсутектердің фторлы туындылары (негізінен метан мен этан). Фреондар – қайнау температурасы төмен, улы емес, жанбайтын, жарылысқа төзімді, химиялық инертті. Күн стратосферада пайда болған кезде антропогендік қоспалар – фреондардың жойылуының фотохимиялық процесстері басталады, нәтижесінде пайда болған атом хлоры озон қабатын ыдырата бастайды.

Озон тесіктерінің теріс әсері:

1. Жерде климаттық жағдайлардың өзгеруінен көрінетін ғаламдық жылыну немесе парниктік эффект құбылысы, ол мұздықтардың еруіне және климаттың бұзылуына әкеледі.

2. Озон тесіктерінен ультракүлгін сәулесі суға еніп, тірі организмдердің жойылуына әкеледі, нәтижесінде балықтар мен сүтқоректілерге азық жетіспей, олардың жойылу қаупі туындайды.

3. Ультракүлгін сәулеленудің зиянды әсеріне аса сезімтал өсімдіктерде хлорофилл түзілуі бұзылады, бұл өсімдіктердің кейбір түрлерінің жойылуына әкелуі мүмкін.

4. Ультракүлгін сәулеленудің әсерінен адам терінің қатерлі ісігі, тез қартаю және иммунитет төмен­деуі сияқты ауруларға бейім болады.

5. Озон тесігі озон қабатының толық жойылуына әкелуі мүмкін, бұл Жер планетасының биология­лық өліміне әкеледі.

Озон қабатының бұзылуын бол­дырмау жолдары: жасанды озон қабатын алу жолдарын қарас­тыру; экологиялық таза отынмен жұ­мыс істейтін автомобильдерге көшу, баламалы энергия көздерін, мы­салы, күн батареяларын пайдалану.

Экологиялық таза өмір салтына көшу озон қабатын бұзу мәселесін шешудің қарапайым және жылдам әдісі болып табылады, өйткені атмосфераның шамадан тыс ластануының себебі адамдардың табиғатқа немқұрайлы қарауынан. Қоршаған ортаның және халықтың экологиялық қауіпсіздігін нығайтып, қазіргі кездегі өзекті мәселелерді шешу көптеген жұмыстардың атқарылуын талап етеді. Ал, бұл мақсатқа жету үшін мынадай шаралардың орындалуы қажет:

— қуатты зымырандардың ұшырылуын сирету;

— егінді жинау және бау-бақшалардың гүлдеуі кезінде токсинді химиялық қосылыстарды бөлетін зымырандарды ұшырмау;

— токсинді зымыран жанармайларын сақтауда және тасымалдауда қауіпсіздік шараларын сақтау;

— аймақтың суы, топырағы, өсімдіктеріне жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізу;

— зымыран бөлшектері құлайтын аймақтардағы халықтың денсаулығын медициналық тексерулерден өткізу т.б. жұмыстар атқарылуы қажет.

Әрине, ғарыш айлағының пайда әкелетін жағымды жақтарын да айта кетуге болады. Мысалы, ғарыш айлағын пайдалану арқылы Қазақстан ірі ғарыштық державаға айналып, аса ірі 30 мемлекеттің қатарына қосылуға мүмкіндік зор. Тағы айта кетерлік жай, ғарыш кешенінен ұшырылып жатқан зымырандар нәтижесінде Қазақстан, сонымен қатар Ресей аумағында сенімді байланыс жүйесі қалыптасады. Және де жер бетінде болып жатқан құбылыстар жайында, ауа райы, әскери мақсаттағы істер жайында нақты мағлұмат алуға мүмкіндік береді. Алайда Байқоңыр ғарыш айлағының пайдасынан гөрі зияны көп екені анық байқалып тұр.

Сондай-ақ, біз Қазақстан Рес­публикасының болашақ негізін қалаушы жастар ретінде тек Байқоңыр ғарыш айлағының мәселесін қарастырып қана қоймай, бүкіл Қазақстан және әлемдегі экологиялық проблемалардың алдын алуға үлес қосуымыз қажет. Себебі, аздаған салғырттық әсерінен бүкіл әлемге қауіп төнуі мүмкін. Мысалды алыстан іздемей-ақ өзіміз қарастырып отырған Байқоңыр ғарыш айлағын алуымызға болады. Өйткені Байқоңыр ғарыш айлағының проблемасы сол аймаққа ғана емес, қазіргі күнде әлемдік проблема болып табылатын Арал теңізінің экологиясының нашарлауына да әсерін тигізуде. Қорғаныс министрлігінің негізі экологиялық мәселелер жөніндегі тізімі бойынша табиғаттың ғарыш зымырандарынан ластануы әскери техникалар мен қару-жарақтарды жою және радиоактивті ластанудан кейін үшінші орын алады екен.

Қорыта айтқанда, біз атмосфералық ауаға «Байқоңыр» ғарыш айлағынан ұшырылатын зымырандардың жанармай қалдықтары мен Арал теңізінен көтерілетін тұздың қоршаған ортаға әсері туралы толық мәліметтерді зерттеу қажет екендігін баса айтқымыз келеді. Сондықтан, жалға берілген Қазақстан территориясындағы ғарыш айлағын бақылау, болжау, зерттеу жұмыстарын жауапты қадағалау керек.