Ежелгі халықтар өзеннің жанында қоныстанған. Себебі, өзен – тұщы судың негізгі көзі. Ол тұрмыста және шаруышылықта кеңінен пайдаланылған. Бұл заманда су құбырлары болмағандықтан, адамдар өзенде шомылған және кір жуған. Сондай-ақ, онда тіршілік ететін балықтарды аулаудың арқасында, жергілікті тұрғындар азықпен қамтылған. Сыр елі де сондай.
Ең ірі қалалар мен сауда орталықтары осындай сулы жерлерде пайда болған. Өйткені, үлкен көлемді жүктерді белгіленген жерге жылдам және қауіпсіз жеткізу үшін өзен ағысын қолданған. Бұл жағдай сауданың қарқынды дамуына әсер етіп, мемлекеттің өркендеуіне едәуір септігін тигізген. Сонымен қатар, оның жағалаулары жау шабуылынан сәтті қорғануға мүмкіндік берген. Бірақ, қазіргі заманның жауы адамзаттың өзі болып отыр. Аралды қолдан мүгедек етіп, Сырдың суын сирақтан келтіріп қойдық…
Биыл табиғаттың тосын сыйы, көктем келгенде көптен күткен судың мол ағыны келді. Осы кезде су тасып, қарғын басып, адамдар асып-сасып қалады. Кеше ғана Қамыстыбастағы оқиға – осының айнымас дәлелі.
— 29 науырызда сағат 17:35-те облыстық ТЖД Дағдарыс жағдайында басқару басқармасына «Қамыстыбас» көліндегі су деңгейінің көтерілуіне байланысты және қатты екпінді желдің салдарынан Арал ауданы, Қамыстыбас ауылдық округінде Қамыстыбас елді мекенінде көл жағасына жиналған мұз ығысып, көшті деген ақпар түсті. Нәтижесінде «Аққұмшық» жазғы демалыс аймағының жағалау аумағындағы жазғы алаңдар мен 23 уақытша құрылыстар ішінара бұзылды. Қаза болғандар мен зардап шеккендер, сондай-ақ елді мекендерді су басу қаупі жоқ. Зақымдалған құрылыстардың саны нақтылануда,- деді Қызылорда облысы төтенше жағдайлар департаменті бастығының орынбасары, азаматтық қорғау полковнигі Бауыржан Шірімбекұлы Ізбасаров.
Облыс әкімдігінің тапсырмасына сәйкес, көлдер жүйелеріне каналдар арқылы алынып жатқан судың есебін жүргізу «Қазсушар» РМК Қызылорда филиалына тапсырылып, бүгінгі күнге дейін үздіксіз есебін жүргізу жұмыстары жалғасуда екен.
— 2020 жылдан бастап Сырдария өзеніндегі судың төмендігіне байланысты, Қызылорда облысы аумағында жыл сайын су тапшылығы жағдайы орын алып отырғаны белгілі. Осының салдарынан Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан Арал ауданында 2021 жылдың жаз айларында құрғақшылық жағдайы тіркеліп, төтенше жағдай жарияланған болатын.
Аудан аумағында орналасқан өңірдегі ең ірі саналатын Қамыстыбас және Ақшатау көлдер жүйелерінің суы тартылып, халықтың тұрмыс-тіршілігіне тікелей әсерін тигізді. Алайда, аталған көлдері суландыру Сырдария өзенінің су деңгейіне тікелей байланысты болғандықтан, облыс әкімдігінің қолдауымен 2021 жылдың тамыз айында, Арал ауданының Аманөткел ауылдық округі тұсындағы Бұрмақұлақ учаскесіне уақытша топырақты бөгет салынып, 1970 жылдары салынған ескі Аспай су тоспа құрылысы іске қосылып, көлдер жүйелері суландырыла бастады,- деді «Қазсушар» ШЖҚ РМК Қызылорда филиалы Су шаруашылығы нысандарын пайдалану бөлімінің басшысы Айдос Асанбаев.
Бүгінгі күнгі мәліметке сәйкес, Қамыстыбас көлдері жүйесіне Жасұлан және Қулы каналдары арқылы 387 млн. текше метр су жіберілсе, Ақшатау көлдер жүйесіне 478 млн. текше метр су жіберіліпті. Ал, Сырдария өзенінің төменгі ағысына Аспай су тоспа құрылысы мен 2 көзді су тастау құрылысы арқылы 210 млн. текше метр су жіберілген.
Қазіргі уақытта Қамыстыбас және Ақшатау көлдер жүйесі толу көрсеткіші жобалық деңгейге жетіп отыр. Дегенмен, бүгінгі күні Шардара су қоймасынан Сырдария өзенінің төменгі ағысына көктемгі қарқын су көлемінің ұлғайып, секундына орташа 1300 текше метрге дейін тасталуда.
Осыған орай, «Қазсушар» РМК Қызылорда филиалы уақытша мол суды жаз айларында болжанып отырған су тапшылығы жағдайында құрғақшылықтың алдын алу мақсатында барлық аудандардағы каналдар арқылы көлдер жүйелері мен шабындық жайылымдыққа алып қалуға және аталған Бұрмақұлақ учаскесіне дейін су көлемін азайту мақсатында каналдармен су алудың кестесі әзірленген.
Кестеге сәйкес, Қызылорда су торабына дейін каналдармен алынатын су көлемі мен су шығындарын есептемегенде су торабының төменгі ағысына орташа секундына 600-650 текше метр су өтуі күтілуде. Ал, Қазалы су торабының төменгі ағысына орташа секундына 400-450 текше метр су өткізіледі. Яғни, Бұрмақұлақ учаскесіне кемінде секундына орташа 380-400 текше метр су келеді.
Рас, бүгінгі күні өзендер адамзаттың өмірінде маңызды орын алады. Олар ауыл шаруашылық алқаптарын суаруға және энергия өндіру мақсатында қолданылады. Тауарлардың алуан түрлері су ағындары арқылы тасымалданады. Өзендердің пайдасы зор, онсыз өмірімізді елестету қиын. Біз сумен шөлімізді басамыз және басқа да тұрмыстық қажеттіліктерімізді қанағаттандырамыз. Жаздың ыстық күнінде әрқайсысымыз өзен немесе көлдің жағасына барып демаламыз. Су шаршауды кетіреді, күш береді және адамның денсаулығын нығайтады. Десек те, біз қазір өзіміздің емес, су арналарының нығайғанын тілеп отырмыз. Жаз келсе сахарада жатқан сарбаздай сақырлаған сүйегі көрінетін Сырдария өзенінің табаны сорланып, тілім-тілім болып қалады. Иә, мұндайда Ұлықбек Есдәулет айтқандай, «Сырдың суы сирақтан келмесін…» деп тілеуден басқа қайран жоқ!
Айдар САЙЛАУОВ
