Осыдан 112 жыл бұрын, 1913 жылы 2 ақпанда Алаштың үніне айналған «Қазақ» газеті жарық көрді. 2023 жылы дәл осы күні елімізде Ұлттық баспасөз күні болып белгіленді. Осы жаңалықты айтып, сол кездегі Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дархан Қыдырәлі сүйінші сұраған еді.
«Қадірлі достар! Жағымды жаңалығымыз бар. 2 ақпан Ұлттық басылым күні болып бекітілді. Бастауында Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханұлы, Міржақып Дулатұлы секілді ұлт зиялылары тұрған «Қазақ» газетінің алғашқы нөмірі осыдан 110 жыл бұрын, 2 ақпан күні жарық көргені белгілі. Алаш ардақтыларының қолтаңбасы қалған газет ұлттық ренессанстың қайнар көзіне айналып, халқымыздың ақыл-ойын, сана-сезімін бөлек арнаға бұрды.
Мемлекет басшысы бұған дейін Қазақ радиосының 100 жылдығы аясында 1 қазанды Радио қызметкерлері күні деп ресми түрде бекіткен еді. Енді міне, журналистер қауымы үшін тағы бір атаулы күн белгіленіп отыр. Баспасөз саласында еселі еңбек етіп, қалам тербеп жүрген барша әріптестерімізді ұлттық баспасөз күнінің белгіленуімен құттықтаймын!» деген Ақпарат және қоғамдық даму министрінің хабарламасын оқыған баспасөз қызметкерлері мен ойлы оқырман бөркін аспанға атып қуанған болатын.
Арада 2 жыл өтті. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық басылым күнін ұмытпай, қалам иелеріне құттықтау жолдады:
«Қадірлі баспасөз қызметкерлері! Сіздерді Ұлттық басылым күнімен құттықтаймын!
Бұл мереке – елімізді өркендету және мемлекеттігімізді нығайту жолында еңбек етіп жүрген баспасөз өкілдеріне деген шынайы құрметтің белгісі.
Қазақ басылымдары әрдайым халықтың үні, төл руханиятымыздың берік қорғаны саналған. Біз оның бай тарихын, ағартушылық дәстүрін мақтан тұтамыз. Газет-журналдарымыз ұлттық сана-сезімді дамыту ісінде айрықша рөл атқарады. Зиялы қауым өкілдері қоғамдағы көкейкесті мәселелерге қатысты ой-пікірін, негізінен, мерзімді баспасөз арқылы білдіреді.
Елімізде түрлі кезеңде жарық көрген басылымдар қашанда ұлт мүддесіне адал қызмет еткен. Аға буынның сара жолын қазіргі кәсіби журналистер лайықты жалғастырып келеді. Олар шынайы ақпарат таратып, жалпыұлттық құндылықтарды кеңінен насихаттауға белсене атсалысып жүр.
Газет-журналдарымыз алдағы уақытта да жасампаз бастамаларды жүзеге асыруға, ұлттың жаңа сапасын қалыптастыруға және ел бірлігін нығайтуға зор үлес қоса береді деп сенемін. Баршаңызға шығармашылық шабыт, бақ-береке тілеймін!».
Артынша әріптесіміз Ринат Кертаев жылы лебізін білдірді. «1913 жылы 2 ақпанда алаш арыстары Әлихан, Ахмет, Міржақып бастап «Қазақ» газетін шығарған еді. Бұл газетті шығару үшін Ахмет Байтұрсынов Орынбор генерал-губернаторының рұқсатын алды. Басылым сол замандағы халықтың тілі, құлағы, үні бола алды. Қазақтың жан жарасын тырнаған саяси, әлеуметтік мәселелерді өткір жазды. Ұлт болашағын ойлаған жанкешті азаматтардың басын біріктірді. «Қазақ» газетін оқырманның бағалағаны соншалық, басылым жабылуға шақ қалғанда, жұрт қалтасынан пұл жинап, жәрдем берген. Халықтың көзін ашқан, рухын оятқан, аласапыран заманда қазақтың даушысы, бағдаршамы болған «Қазақ» газеті жарыққа шыққан күннің 2023 жылдан бері Ұлттық басылым күні болып бекітілгені — тарихи әділеттілік.
Мерзімді баспасөзге қызмет етіп жүрген барша әріптестерімді мерекемен құттықтаймын. Шығармашылық табыс тілеймін. Цифрлық платформалардың қарқынды дамуына қарамастан, мерзімді басылымдардың жабылуына жол бермей еңбек етіп жатырсыздар. Бұл бүгінгі таңда ерлікпен пара-пар. Дегенмен, мерзімді басылымдар салмақты, өзекті сараптамалық материалдардың бұлағы болып қала береді. Өйткені қоғамдағы маңызды мәселелерді талқылап, саралауда публицистикаға жететін жанр жоқ» деп, баспасөз қызметкерлеріне өз бағасын берді.
Баспасөздің ыстығына күйіп, суығына тоңып жүрген журналистер Президентке, әріптестеріне алғысын жаудырды. Бірақ… иә, бірақ артынан бұл қуаныш су сепкендей басылып, дүдәмал күйге түсті.
Алғашында өз көзімізге өзіміз сенген жоқпыз. Қазақстанда жаңа мерекелер пайда болыпты. Аталған мерекелер Үкіметтің 2024 жылғы 16 тамыздағы №668 қаулысымен бекітілгеніне байланысты Ұлттық баспасөз күні мен Радио күні аталған тізімнен алып тасталыныпты.
«Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2025 жылғы 20 қаңтардағы бұйрығымен кәсіби мерекелер тізбесіне өзгерістер енгізілді», деп Zakon.kz. хабарлап үлгірді. Жазуынша, тізімнен 2 ақпандағы Ұлттық баспасөз күні мен 1 қазандағы Радио күні алынбақшы екен. «Бұйрық 2025 жылдың 3 ақпанынан бастап күшіне енеді» дейді. Сенімсіз жағдай.
«Қазақстанда газет-журналдар неге өлместің күнін кешіп жүр?» деген тақырыппен жарық көрген мақалада Kazinform тілшісі журналистердің пікірін жария етті. Бүгінгі қоғамдағы журналистиканы халі ашық айтылған.
— Кеңес одағы құлағаннан кейін газетті қаржыландыру тоқтады. Жыл сайын қағаз бағасы өсті. Қазіргі кезде Қазақстанда газет қағазын шығаратын бірде-бір өндіріс жоқ. Шикізат жоқ деп айтады, яғни қажетті ағаш таппайсыз. Бірақ қазір жаңа технологиялар да бар. Мәселен, қамысты алсақ болады. Бірақ бұл – бөлек тақырып. Сонымен бірге баспаханаға қажетті бояу мен құрал-жабдық мәселесі де бар. Электр қуаты қымбаттап жатыр. Баспахана, газет шығару қызметі де арзан емес,- деп, «РАБАТ» газетінің бас редакторы Фарида Шарафутдинова бүгінгі ахуалды айна-қатесіз айтып отыр. – «Қазпошта» тарифті көтеруді ұмытқан емес. Соған қарамастан біз қолды бір сілтемей, табандап тұрмыз. Қарманғанымыз – мемлекеттік тапсырыс. Жарнама да бар. Бірақ жарнама қазір электронды БАҚ-қа кетіп жатыр. Сонымен бірге газетті жаздырып алатын оқырмандарымыз бар.
Апталық газеттің штаты азайды. Қазір бізде бас редактор, корректор, беттеуші мен екі фрилансер ғана қалды. Оларға алғыс айтамын. Меншік иесі жалақымызды көптен бері өсірмеді. Шамамен 10 жыл болды. Қызметкерлер бірнеше жұмысты қатар алып жүрген соң ғана осы жерде еңбек етуін жалғастырып келеді. Ал, өзім зейнеткермін, сол ғана құтқарып тұр. Желтоқсан айында 156533 теңге жалақы алдым. Ал, желтоқсандағы зейнетақым одан көп.
— Біздің елімізде газеттер, әсіресе аймақтық басылымдар қиын кезеңді өткеріп жатыр. Тираж азайды, газет журналистерінің беделі де төмендеді. Жедел ақпарат алып қана қоймай, адамдарға сұрақ қойып, сол жерде тұздығын іріктеп алу да өнер. Жастар газетке қарай аяқ баспайды. Жалақысы аз, талабы күшті. Өз ойын анық әрі түсінікті етіп жеткізу екінің бірінің қолынан келмейді. Білім саласындағы көптеген реформа мен іс-тәжірибеден соң ондай адамды табу қиын, ол. Біз шығарып отырған газет тарих, география, орыс тілі пәндері мұғалімдердің көмекші құралы бола алады. Оны мектеп директорлары түсіне бермейді, сондықтан жазылудан бас тартады,- дейді «Южный Казахстан» қоғамдық-саяси газетінің бас редакторы Марина Лимаренко.
2024 жылы Қазақстанда 360612 жеке тұлға, 7687 заңды тұлға жазылушы ретінде тіркеліпті. Жазылушылардың саны жылдан жылға азайып келе жатқанын редакция қызметкерлері жиі қозғап жүр. Сондықтан мемлекет тарапынан қолдау керектігін алға тартады. Себебі журналистика мемлекет үшін идеологиялық құрал, газет пен журнал оқырман үшін тауар емес, шығармашылық, ертеңгі тарих. Оны бүгінгі адамның түсінуі қиын болып тұр. Содан болар, қазір журналистикаға, оның ішінде баспасөзге тас ататындар көбейген. Әсіресе, рухани жұтаңдар, желіге телміргендер басылымдардың керегі жоқтығын, ақпараттандыруға қаржы бөлмеу керектігін айтып, зар қақсап жүр. Осы тұста белгілі журналист Талғат Батырхан оқырманға ой салатын мақала жария етті.
«Журналистиканың классикалық дәстүрлерін бойына сіңірген мерзімді басылымдардың бүгінде басынан бағы тайғандай көрінетіні бар. Нарыққа наз жүрмейтінін білеміз. Әйткенмен қымбатшылық қыспағына түскен әлеуметтің әл-ауқаты әжептәуір әлсірегені белгілі. Қоғам да, адам да өзгерді. Құндылықтар құлдырады. Рухани әлеуетіміз әлсіреді. Күнкөріс қамы алдыңғы кезекке шықты. Тапқан-таянғаны тамағынан аспайтын ағайынды баспасөзге жазылмайтынын бетіне басып, айыпқа бұйырудың жөні жоқ. Тиражы кеміп титықтаған ұлттық үнжариялардың ахуалы алаңдатады. Баспахана қызметінің бағасынан бас айналады. Оқырманға жеткізу барысындағы тасымал тауқыметі – таусылмайтын тақырып. Айта берсек, арыз көп.
Қаптаған қиындыққа қарамастан қазақ баспасөзі ұлт ұпайын түгендеуге аянбай атсалысып келеді. Егемен еліміздегі жылт еткен жағымды жаңалықтарды әріптестеріміз жарғақ құлағы жастыққа тимей жалпақ жұртқа жеткізуге асығады. Жақсыны мақтайды, жаманды даттайды. Елдік мәселелерді екшейді. Түрлі себептерге байланысты ақиқатты жеріне жеткізе айта алмай қалатынымызды мойындаймыз. Өйткені ойдағыға бойдағы күшіміз әмсе жете бермейді.
«Іштен шыққан жау жаман». Кейбір керауыздар, әсіресе телевизиядағы, әртүрлі сайттағы әлдебіреулер қазақ газеттері туралы әулекі әңгімелерді қоздатып, онсыз да жұқарған жүйкемізге ши жүгіртуді әдетке айналдырып алғандай. Ондайлардың ойынша, мемлекеттің мол қаржысын біз орынсыз «жұтып» жатқан секілдіміз. Әлеуметтік желілер желдей ескен заманда көпшілікке кешігіп жететін хабар-ошардың түкке керегі жоқ көрінеді. Сондықтан газет-журнал атаулының сорын сорпадай қайнатып, тегіс жауып тастау қажет.
Көрдіңіз бе, көкезу «қарақтардың» қалай-қалай көсілетінін? Ең бастысы, мұндай пікірлерін әлгі пысықайлар мәртебелі жиындардың мінберінен айтатынын қайтерсің. Оларға биліктің бишігін ұстаған бәзбір лауазымды бауырларымыз да қосылып кететіні өкінішті-ақ. Бір қуанарлығы, Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев жыл басында «Aна тілі» газетіне берген сұхбатында: «Мен ақпарат кеңістігіндегі үрдістерді жіті қадағалап отырамын. Жазбаша мәтіндердің мән-маңызын төмендетуге болмайды. Мерзімді баспасөз бәрібір мемлекеттік саясаттан хабар беретін маңызды ақпарат көзі болып қала береді», деп ордалы ой білдірді. Бұл – әрине, жақсылықтың белгісі.
Әнеубір телеарналардан шатып-бұтып хабар жүргізетін шалағай журналистердің сандырақ сөзін естігенде еріксіз сыңар езуімізді тарттық. Атам қазақ айтқыш қой. «Көк қарға к…не қарамай әулие ағаштың басына қонады» дейді. Әлгіндей «әріптестердің» «Егемен» бастаған елдегі басылымдардың атына сын айту үшін алдымен өздері екі ауыз сөйлем құрауды үйренгендері жөн болар еді.
Бүгінде блогерлер мен КВН-шылардың тасы өрге домалап тұр. Бірі екіленіп журналистерге ежірейеді. «Көпірген көлдей-көлдей мақалаларыңды оқуға ешкім құлықты емес. Біз ақпаратты көзді ашып-жұмғанша жеткіземіз. Пәленбай жазылушым бар, мені жау шаппайды. Әкіреңбай әкімдердің біразы алдымызда құрдай жорғалайды. Сендерге бәрі қожа…». Екіншілері театр әртістеріне тепсінеді: «Сахнаға сағаттап телміртетін спектакльдеріңнің қажеті қанша? Біздің бір вайнға татымайды». Ал, айтысып көр!»- дейді Талғат Батырхан.
Қазірде кітап оқу үрдіске айналып келеді. Оқып ғана қоймай, талқылайды. Арнайы кештер өткізеді, соны насихаттайды. Әлеуметтік желілерге салады, сосын газеттерде жария етіледі. Сол үрдісті неге басылымдар жасамайды? Университет қабырғасында оқып жүрген студенттер жарық көрген газет-журналдарды өздерінше талқылайды. Енді баспасөз оқырмандары арасында да талқылау жүріп, «не мәселе көтерілді, не мәселені сауатты түрде көтеру керек?» деген секілді ойларды ортаға салуымыз керек. Бұл бастамаға Мәдениет және ақпарат министрлігі қолдау білдірсе, жалғасын табар еді. Сонда сырттай кіжініп жүргендер өздері оқып, теріс ойынан айныр, бәлкім.
Журналистиканың тарихы әріде жатыр. Тамыры тереңде. Оны құртам дейтін адам өз тамырын қиғанмен бірдей. Сайып келгенде, Ұлттық басылым күнін ұлттың жадынан ешкім өшіре алмайды. Тарихқа тас атқан адамның оңғаны жоқ. «Ағайынды жамандасаң, көмусіз қаласың» деген сөз бар. Сол секілді баспасөзді жамандап, ешкім ұшпаққа ұшпайды.
Н.Көбегенұлы
