(Қос қаламгердің жанайқайын қайта тыңдағанда)
«Елім, саған айтам, Елбасы, сен де тыңда!». Елім дегенде етегі толып, халық қамын, заман, қоғам, болашақ жайын ойлаған екі тұлғаның, журналистика саласының екі сардарының, публицистика саласының қос күреңінің бір-біріне жазысқан хаттары! Тынымсыз уақыттың тыншымай соққан тамырын басып, Қазақ елі басындағы ахуалды екеуі «Егемен Қазақстан» газеті бетінде ортаға салыпты.
Мемлекет тәуелсіздігін алғанына көп бола қоймаған. Айбатынан әлем тітіркенген, қаһарынан дүние дірілдеген алып империя, өзегін құрт жеген асқақтаған бәйтерек дауыл соқпай-ақ омырыла құлаған. Бұрынғы тоталитарлық жүйенің тас талқаны шығып, он бес республика тәуелсіздігін жариялап еркіндігін алған. Басқалардың соңынан қазақ билігі де тәуелсіздікке қол жеткізді. Ата-бабаларымыз ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен, ат ауыздығымен су ішкен, ер етігімен су кешіп, аңсаған азаттық аспаннан түсе қалғандай болды-ау! Халық тосылды, билік дағдарды. Тоз-тозы шыққан, бар буыны пытырлап үзілген жүйеден ештеңе күтуге болмайтын. Қазақ қолындағы малын екі қорапша сабынға айырбастап жатқан болатын. Күн көріс оңай емес-ті.
Дәл сол кезде Камал ағамыздың «Қазақстан. ХХІ ғасыр» деген мақала болжамы жарқ ете қалды. «Қазақстан жері миллиард адамды асырай алады», «Қазақстан қазба байлықтары 10 триллион доллар», «Қазақстан төрт мұхитқа тікелей шығады», «Каспий – Арал каналы салына ма?», «Марсқа адамды Дегелең двигателі алып ұшады», міне, осындай бөлімдерден тұратын болашаққа жасалынған болжам елді елең еткізді.
Іле Шерхан көкеміз «Алтын сандықтың кілті кімде?» деп замандас досына хат жазды. Күнтізбелік дәл уақыты 12 шілде 1996 жыл. Екеудің халық асыға күтетін хаттары осылай басталды. Бір жарым жылдай газет бетінде жарияланған хаттар көпшіліктің көкейіндегіні тап басып, шымырқанған шындықты ашып тастады.
Ағамыз бен көкеміздің сол кездегі жазғандарынан билік сабақ алып, қазақ зердесіне тоқығанда кешегі қанды қаңтар қырғыны оқиғасы болмас па еді? Отыз жылдығымызды тойлап, кеудемізге марапаттарымызды жарқырата таққан кезде тәуелсіздігіміздің тұғыры шайқалмас па еді? Әуелден ашып айталық, осы жазбамызда Камал ағамыз бен Шерхан көкеміздің он сегіз айдай газет бетінде жарияланған хаттарын түгелдей шолып шығу мүмкін емес. Олар қозғаған тақырыптың өзектілігі, мәселенің келелілігі бүгінгі күні де маңызын жоймайды. Кітап бетін парақтап, хаттардың тақырыптарына көз түсе бастағаннан-ақ аттан сала, айқайлап тұр емес пе? Олар: «Алтын сандықтың кілті кімде?», «Алтын бар жерде – әзәзіл бар», «Сатылмаған не қалды?», «Реформа жалаң мақсат емес», «Тәуелсіздік біреу», «Өндірісті өзіміз өндіре аламыз», «Жұмыс болмай, тұрмыс оңбайды», «Рухани өзек үзілмесе», «Әкімдер ойлнар ма екен?», «Жемқорлық, ұрлық-қарлық, парақорлық», «Бай. Орташа. Кедей.», «Қыспақ пен қиян», «Адам құны». Әрі қарай жалғастыра беруге болар еді, санауға саусағымыз жетпесі анық. Мақала-хаттардың мазмұны, айтар ойы – мемлекет қайтсе өркениетті, бай болады, халық тұрмысы қалайша түзеледі, келер ұрпақ қандай елде өмір сүреді, олардың тұрмысы қалайша нұрлы болмақ?..
Шерхан көкем бірінші хатында: «…Ал, сол сандықтың «кілті енді еліміздің қолына еркін тиді» деп алақайлағаныңа жол болсын! Онда біз сол алтын сандықтың үстінде неге жалаңбұт отырмыз? Ашпаймыз ба сандықты? Малмаймыз ба қолымызды алтын-күміске?» дейді. Осыны жазып және: «…Қолыңда нақты деректерің бар шығар, осы біздің қазақ тілінде шығатын басылымдардың бәрі жиналып, бір «Караванның» тиражына жетер ме екен?» деп сауал тастайды.
Камал ағамыз оған: «Караванның тиражына жетер ме екен деп сұрайсың. Бәрін қосқанда қайдам? Бірақ мен бір нақты дерек келтірейін. «Караван» 112 бет болып шығады. Демек, бір номерінен «Қазақ әдебиеті» газетінің (16 беттен ғой) 8-ін жасауға болады. Ал, тиражын алсақ, «Қазақ әдебиеті» — 18 мың, «Караван» — 250 мың. Сонда көлемін таралымына көбейтсек, «Караванның» бір номерінен 80-90 «Қазақ әдебиетін» шығарып тұруға болады екен! Амал жоқ, күрсінесің де!» деп жазады.
«Журналистерге арнайы ат басын бұрған орынды. Ал, олардың көбінің «арқалағаны алтын, жегені тікен» екені рас. Ара-тұра батыл пікір айтатындары да бар. Қоғамның өзі сияқты біздің журналистеріміз де ала-құла. Арасында әділет туын көтергісі келетіндер де, қаламынан жағымпаздық, жалақорлық сиясы тамшылайтындар да бар» деп жазады Шерхан көке.
Анық ақиқаттың айтылып отырғаны хақ. Қоғамды жайлаған дерт журналистиканы да айналып өтпепті. Жарамсақтық пен жағымпаздық дендеп кеткенде, төртінші билік иелері деп жүргендердің де сырқатқа шалдыққаны өкінішті.
Екеуара жазылған хаттарға 26 жыл болыпты. Барлығы 24 хат екен. Республикалық ақпарат айдынындағы осы хал әлі өзгере қойған жоқ. Күрсінген ағаларға қосылып, біз де күрсінеміз. Одан басқа қолдан не келеді? Айқайлағанды естімесе, жазғанды оқымаса, көріп тұрып көрмесе, біліп тұрып білмесе, жоғарғыдағыларға не істей аламыз? Тағы да күрсінеміз.
Мемлекетіміздегі телеарналар да орыс тілінің ықпалында. Мысалы, Алматының 11 телеарнасымен бір тәулікте 115 сағат хабар көрсетілсе, соның 14-18 сағаты ғана қазақ тілінде екен!
Қайран, ана тілі! Өз жерінде, өз елінде өгей күй кешкен, нені айтса да, орасан тіл байлығымен, нені суреттесе де, керемет бедерлі, айшықтылығымен талайды таңдандырған ана тілі тұғырыңа қонып, қашан ұрпағыңның шежірелі қазынасына айналады екен?!
Екі тұлғаның, Қос күреңнің хаттарынан байқалатыны Камал ағамызда оптимизм басым болса, Шерхан көкеміз қылдан май суырғандай шындықты жайып салады. Біріншісі қолда бар дерек пен дәлелге сүйеніп, цифрларды сөйлетсе, екіншісі мәселені қазып айтып, түбіне жеткізеді. Екеуінің айтары: ел жайы, мемлекет қамы, ұрпақтың ертеңі, ұлттың болашағы.
Шерхан көкеміз: «Күні кеше Қазақстанда отыз алты миллион қой барда сол қойды бағып-қағатын қанша адам болғанын білесің бе? … Қазір сол отыз алты миллионның тамтығы қалмады!
…Үкімет қой шаруашылығын мұндай халге әдейі ұшыратты. … Қойды өзімізде баққаннан гөрі оның өнімдерін шетелдерден сатып алған арзанға түседі-міс…» дейді.
Мұның ақыры жұмыссыз қалғандардың қалаға үдере көшуіне ұласты. Қалада не баспанасы, не жұмысы жоқ тағы да сең соққандай сенделуге түсті. Мойнына бірнеше банктің несиесін іліп алып, басына тартса аяғына, аяғына тартса басына жетпей, байғұстың күйін кешті. Бұл қазақ басындағы хал.
Ал, ауыл ше? Ауылдың тоз-тозы шықты. Ауыл қаланы асырайтын, қала ауылға көмегін тигізетін, енді ол талқан болды. Елбасының «тамаша жолдаулары» іске аспай, ауылға, мәдениетке арнаған жылдардың қорытындысы көңіл көншітпеді. Кей ауылдарда мектепке оқушы табылмай жабылуға жетті, шекараға жақын жерлерде адам қалмай, қарақшыға жалба кигізіп қойғанымызды неге жоруға болады? Оны ойлап жатқан кім бар?
Бүгінгі күні қаладағы тұрғындар саны артып, урбанизацияға ұшыраса, мектептерде оқушылар үш ауысыммен оқып, бір сыныпта отыз-отыз бес баланың болуы туралы не айтуға болады? Бір кездері «жүз мектеп, жүз аурухана» деп салынған ауылдағы мектептер қаңырап қалды.
Шерхан көкем бір хатында ХХ ғасыр басында Алаш арыстары Ә.Бөкейханов, С.Садуақасұлы, Т.Рықұловтардың ел болашағы, халық мұраты үшін қалай күрескендерін мысалға келтіреді. С.Садуақасұлы «елдің бай болуын көздейтінін, сондықтан өкіметтен қорықпай мал-мүлікті көбейту керектігін, қызметкерлерді қазақтан алу және кеңсені қазақыландыру қажеттігін… келімсектер иеленген жерді қазақ халқына әперу үшін күресетіндігін айтады» (Дихан Қамзабекұлы «Смағұл Садуақасұлы» 166-бет) деп жазады.
«…Ал, бүгінгі білгіштер «жерді сату керек» деді. Жер сатылса, сатылмаған не қалды? Сатылып жатыр зауыттар, фабриктер, кеніштер, шахталар. Мемлекет қазынасына одан не түсіп жатыр? Білмейміз» деп шамырқанады Шерхан көке.
Бүгінгі республикадағы жағдайдың осыншама күрделі ахуалға түсуі сол байлығымызды бас-көзіне қарамай сата беруден басталған. Осы арада аты өшкір сыбайлас жемқорлықтың биліктегілердің көзін мықтап тұмшалағандығы байқалады. Сатып алушылардың өз мүддесі болса, сатушылардың ойлағаны мемлекет қамы, ұлт болашағы емес, өз қарындары еді.
Бір жарым жылға созылған хат алысудың былайғы оқырмандарды бей-жай қалдырмағаны белгілі. Халықтың көңілінен шыққан хаттарды биліктегілер білді ме? Білсе, содан сабақ алды ма? Әй, қайдам-ау?!
Шерхан көкеміз: «Өз жерінде бір түйір темірі жоқ Жапония, Оңтүстік Корея, Малайзия, Сингапур сияқтылар неге «Азия жолбарыстары» атанып отыр? Біріншіден, көреген басшылық. Екіншіден, жемқорлық, парақорлық, ұрлық-қарлықтан алалық. Үшіншіден, ұлттық мүддедегі ауызбірлік. Бәрінен де артығы – жанкешті еңбекқорлық» деп жазады.
Ау, осы айтылғандар биліктің бойынан табылуы керек қой. Шерхан көкем билік ауруының дәл диагнозын дөп қойып беріп отыр.
Ал, қазақ ежелден еңбеккер емес пе еді? Мемлекеттің гүлденуіне, ұлттың өзгелермен, Жапониямен, Сингапумен бәсекеге түсуіне не кедергі? Өзекті жайлаған сыбайлас жемқорлық және жершілдік, рушылдық дегендерді қалай жоямыз? Әлде трайбализм деген ұлттың бойына кетпестей болып сіңіп кеткен дерт пе?
Тағы да Шерхан көкем: «Адам құнының бір парасы – намыс және бастың намысы да, одан құралатын ұлттың намысы бар. Жаңағы сен айтқан шетелдерде миллардтаған доллар жасырғандар — ұлттық намыстан жұрдай болған имансыздар…» деп ашынады.
Адам құны! Біздің қоғам, билік ондайды біле ме екен? Анау әлгі айтылған жерінде қазба байлығы жоқ елдер адам капиталын тиімді пайдаланып, дамыған өркениетке жетіп отыр ғой. Адамның ақыл-ойы озық технология жетістіктерін игеруде. Қазақ солардан кем бе еді? Жоқ, керісінше, ұлттың бойындағы мүмкіндік кез келген қиыншылықты жеңіп, үлкен жетістіктерге жетуге лайықты. Біздің билік кеңесшілерді шетелдерден әкелуге құмар. Кәнекей, солардың мемлекетті көктеткені. Көкеміз айтқан «алтын сандықтың үстінде жалаңбұт қашанғы отырамыз». Бабаларымыз мұраға қалдырған жердің үсті мен астындағы байлықтың игілігін келімсектер көргенше, ұрпақтары неге рахатына пайдаланбайды?
Тілді, дінді, әлеуметтік жағдайды айта бастасақ, барлық қасірет ұлттың басында. Жұмыссыз, жетім бұрыш жағалаған, әділдікке қолы жетпеген тағы да қазақ. Мұңын тыңдасаң, сай сүйегің сырқырайды.
Шерхан көкеміз: «Сөйтсек зорлық-зомбылық, жемқорлық, ұрлық-қарлық, парақорлық та, заңсыздық та азаттық алған сияқты. Сияқты емес, дәл солай!» дейді.
Отыз жыл бойы зауыт-фабрикаларды жауып немесе арзан бағаға сатып, шетелдіктерге тәуелді болып, өзіміз тойхана, мейрамхананы көбейтіп, әр бұрыштан дүкен ашып мәз болыппыз. Қылшылдаған жас жігіттер күзетшіліктің қолдарына іліккеніне қуанып жүре беріпті.
Ал, өзгелер ше? АҚШ жанармайсыз жүретін автомобилдерінің санын арттыруда, Жапония сағатына 600 шақырым алатын пойызды теміржолға шығарды, Норвегия күл-қоқыстан ешқашан бұзылмайтын жол салды. Арабтар таксидрон ұшрып жатыр, Қытай мұхит үстінен көпір салмақ. Көрші өз-ағамыз машина шығарып, әлемде бес елде қолданылатын синтетикалық отын шығаруда.
Біз ше? Біріміздің біріміз жағамыздан алып, етегімізден тартып, басымыз бірікпей, ырду, у-шу болып жүрміз. Қашанғы осылай күн кешерімізді бір Алла білер.
Қазақ әу бастан жоғарыдағыларға сенген, «солар көпшілікті ұшпаққа шығарады» дегенге иланып қалған. Төбе билеріміздің «төреге бағынған халықпыз» дейтіні сонан. Төрдегі төрелер елдің емес, өздерінің жағдайын жасап кетті. Бірі таққа отырғанда, басқалары атқа қонып, дүние қуып, жеке бастың, қарынның қамын ойлады. Билік халықтың алдында кішірейіп, қызмет етудің орнына оған тізе көрсетіп, дегенін жүгізбек болды. Олар елге иіліп, тәкаппарлыққа салынбай, оның алдында тізерлеп жұмыс істеуі керек еді.
Әлеуметтік желіде көрген бір көрініс көз алдымнан кетпейді. Жапонияда бір кездері нан қымбаттап кетіпті. Сонда бас уәзірден бастап Үкімет мүшелері халық алдына шығып, жылап тұрып кешірім сұрайды. Өздерінен кеткен қателікті мойындап, енді мұндайдың қайталанбайтынына уәде береді. Билігі халқының қамын ойлаған жұрт осындай болмақ.
Ашығын айтып, мойындауымыз керек, ұлтымыз патшалық монархияның да, қызыл империяның да құлы болды. Есімізді жиып, етегімізді жабу үшін құл болғанымызды мойындаған дұрыс. Бұл – өткен тарихымыз. Қазақтың тарихы өзіне оқытылмады, барлығы жалғандыққа құрылды. Отарлаушы империя ұлттың жадын өшіріп, өткенін ұмыттыруға барын салды. Сонау І Петр заманынан Ресейдің қазақтың кең байтақ жерін иеленіп, халқын жойып жіберуді басты саясат ұстанғанын қазір біліп жатырмыз. Егер қазақ өткен тарихын білсе, бағындыра алмайтынын отарлаушылар жақсы түсінді. Еркін өскен, ешкімге тәуелді болуды қаламайтын ұлтты патша үкіметі үш жүз жылда зорға бағындырды. Қазақты бағындырған соң Орта Азиядағы басқа мемлекеттерді отарлау Ресейге қиындық келтірген жоқ. «Бөліп ал да, билей бер» саясаты патша шенеуніктерінің ең тиімді әдісі болды.
«Біздің қолымызды теңдікке жеткізді, аузымыздан ақ май ағызды» деген қызыл империяның да ойлағаны ұлтты құлдықта ұстау болды. ХҮІІІ ғасырда «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұламаға» ұшыраған қазақ ХХ ғасырда кеңестік биліктің қырғынына ұшырады. Қолдан ұйымдастырылған аштықпен қазақтың үштен екісін жою, ұлт зиялыларының атылып, Сібірге жазықсыз айдалуы, қазақтың қаймағын сыпырып алып, айтқанды бұлжытпай орындайтын тобырды қалдыру, әліпбиді үш рет өзгертіп, ұрпақтың жадынан өткенді өшіру, арасында екінші дүние жүзілік соғысқа ұрыну, тың көтеру желеуімен ұлттың өз жерінде азшылыққа айналуы, міне, зымиян саясаттың жемісі. Түптің түбінде, бұл ұлтты жойып, ұлан байтақ жерге ие болып, байлығын өз мүдделеріне пайдалануды көздегендердің істегені.
Бабаларымыз аңсаған тәуелсіздік таңы атты. Енді ұлттың күні туады, ақ түйенің қарны жарылды деп бөркімізді аспанға аттық. Елбасымыз «Қазақстанды аз ғана уақытта Кувейт етемін» деп уәде берді. Халық сенді, бірақ қайдағы молшылық, қайдағы байлық? Бір білгіштің «Қазақстан халқының шетелдіктерге қарызы жан басына шаққанда он мың долларды құрайды» дегені бар. Бұл рас болса, сұмдық қой! Енді біреу «республика отыз жеті елден қарыз алған» дейді. Солардың ішінде Қытай секілді алпауыт елдермен бірге картадан көзге көріне қоймайтын аралда тұратын елдер де бар екен. «Қарыз күліп келіп, жылап қайтады» дейтін қазақ. Бұлардан қашан, қайтіп құтыламыз?
Шерхан көкеміз жоғарыда «зорлық-зомбылық, жемқорлық, парақорлық, заңсыздық та азаттық алған» деп еді. Анық ақиқат!
Отыз жыл бойы тәуелсіздікті тұғырлы ету орнына бір адамның дегенін орындап, жалпақтаумен, жағымпазданумен болыппыз. Жылтырақ сөзге, даңғаза даурықпаға алданыппыз. Қағазда орындалған, іс жүзінде қолға алынғанмен аяқталмай қалған жоспарларға сеніппіз. Қазақты қолына тәтті беріп алдап жіберетін кішкентай бала көріппіз. Ал, ол ұйқысынан оянған кезде дүние төңкерілді де кетті. Жазықсыз 238 жан шейіт болды. Жас балдар террорист атанды. Өлген адамның үстінен іс қозғайтынды да көрдік. Бақи аттанған адамнан не сұрап болады?
Енді түбі қайыр, қалғанның берекетін берсін. Жаңа Қазақстан деп жатырмыз, соның тұғыры берік, ғұмыры ұзағынан болғай!
«Бір кем дүние!».
Өтебай Серәлі,
Ақтөбе қаласы
