«Сәбидің бәрі бақытты болуы үшін жаралған» деген тағдырға айналған тармақтан талай түйінді ойды табуға болатындай. Өмірге келе сала сан түрлі сынақтың шылауына оралатын сәбилер жайлы естіп, етжүрегің езіліп кетердей болады. Ал, үкілеп үміт артып өсіріп келе жатқан бауыр етің балаңның сырқат екенін естігенде ата-аналар тіптен мұңды күй кешеді. Жаны ауырады. Күңіренеді. Қазақтың «баламен сынамасын» деген бір ауыз сөзіне тең келер балама сөз жоқ-ау, сірә. Бірде бір кейуана «Анасы бар адамдар қартаймайды» деп жиі айтады. Негізі баласы жақсы ана қартаймайды» деген еді. Осыдан-ақ ананың жаны бозторғай, баланың жаны балапан екенін сезінуге болатындай.
Ауыз ауыртып жиі айтып жүрген аурудың бірі – аутизм. Халықтың көңілін күпті етіп отырған осы мәселе. Бұл жөнінде ҚР Оқу-ағарту министрі Асхат Аймағамбетов аутизм мәселелері бойынша үйлестіру кеңесінің отырысын өткізген еді. Үкіметтік емес ұйымдардың өкілдерімен ерекше балаларға қолдау көрсету мәселелерін және арнайы әзірленіп жатқан Жол картасы жобасын талқылаған болатын. Мамандардың пікірлері мен ұсыныстарын ескере отырып, уәкілетті мемлекеттік органдармен бірлесіп аутизмі бар балалармен жұмыс жөніндегі кешенді құжатты бекітуді жоспарға алғанын айта кеткен жөн.
Аутизм – әлем бойынша әлі толық зерттелмеген ауру. Бұл сырқатқа нақты қандай факторлар әсер ететіні де әлі күнге дейін беймәлім. Дегенмен де бұл – бала дамуындағы, оның ми жүйесіндегі ауытқушылықтың ауыр түрі. «Аутизм» терминін алғаш рет швед психиатры Эйген Блейлер 1911 жылы ашқан екен. Грек сөзінен аударғанда «өзім» деген мағынаны білдіреді. Терминнің өзі айтып тұрғандай, аутизмге шалдыққан бала өз әлемімен өзі болып, сыртқы құбылыстарды, өзгерістерді мүлде қабылдамайды. Тіпті үйінде өзі үйреніп қалған жиһаздарды, тұсқағаздарды ауыстырса да ашуланып, қарсылық ретінде айқайлап, жылап, мінез көрсетеді. Аутист жандар бір нәрсемен ұзақ уақыт бойы айналысып отыра береді, бірыңғай ойынды ойнап, бір қимылды қайталай беруі мүмкін. Дәрігерлердің сипаттауы бойынша, бала атын атап шақырса елең қылмайды, көзге тіке қарамайды, дыбысқа, басқаға реакциясы болмайды, өзімен өзі отыра береді. Басында осындай белгілеріне қарап мамандар «аутизм балаға жеткілікті көңіл бөлмегеннен, бір үйде жалғыз өзі ұзақ уақыт бойы қалып қойғаннан пайда болады» деген пікірді айтып жүрді.
— Біріншіден, бүгінгі күнгі өзекті мәселе – балалардағы аутизмды дер кезінде анықтау. Негізінде ол бала мектепке дейінгі ұйымға келген кезде анықтала бастайды. Аутизм белгілерін байқаған тәрбиешілер ПМПК немесе емханаға жүгінуді ұсынады. Ең өкініштісі, көпшілігі бұны мектеп жасында, бала бірінші сыныпқа барған кезде анықтайды. Аутизм дер кезінде, ерте кезеңде анықталатындай шаралар қабылдау қажет, сонда ғана қолдау көрсету тиімдірек болады.
Екіншіден, аутизм синдромы бар балалардың ата-аналарына қолдау көрсету. Ата-аналар ерекше қажеттіліктер туралы білгенде, мамандар іздей бастайды. Әдістемелермен жұмыс істеу, ата-аналарға онлайн курстар ұйымдастыру маңызды. Бірнеше модуль әзірлеуді жоспарлап отырмыз. Мысалы, ата-аналар аутизм туралы алғаш білгенде не істеу керек, қайда барып, қандай шаралар қолдану керек, қандай көмек алуға болатыны сияқты кіріспе курс. Баланы үйде қалай оңалтуға болатыны туралы ата-аналарға арналған басқа да арнайы онлайн бағдарламалар дайындау жоспарда бар,- дейді Асхат Аймағамбетов.
Министрдің айтуынша, мектептерде балаларға оқу кезінде көмек көрсететін педагог-ассистент лауазымын енгізген. Мектепке дейінгі ұйымдарға да педагог-ассистент штатын енгізуді жоспарлап отыр екен. Бірақ оларға білім беру ұйымдарында ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларға көмектесетін жеке көмекшілер беру қажет екенін қаперден шығармаған жөн.
Оған қоса, балабақшалар мен мектептердегі ресурстық орталықтарды одан әрі дамыту керек. Қазірдің өзінде ондаған орталық ашылыпты. Енді олардың жұмысын үйлестіру мен қолдау қажет. Министр республикалық орталықта осы жұмысты жүргізетін супервайзер мамандарды штатқа енгізуді қолға алып жатыр.
ПМПК психологиялық-педагогикалық модельде жұмыс істеуі керек. Мамандарымыздың міндеті – педагогикалық, психологиялық қолдау көрсету. Үш жылдың ішінде ПМПК саны шамамен үштен бірге көбейгенін айта кеткен жөн. Бұл өте маңызды динамика. Бірақ әлі де сұрақтар бар, сондықтан биыл жаңа заң жобасына бастама жасалған. Осы түзетулердің нәтижесінде қазір 50 мың балаға бір ПМПК ашудың жаңа нормативі белгіленіпті. Бұл тағы 36 ПМПК ашуға мүмкіндік береді деген сөз.
— Ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды қамтуды арттырудың тағы бір тиімді тетігі – мемлекеттік тапсырысты жекеменшік ұйымдар арасында орналастыру. Министрлік бастамашы болған заң жобасы мемлекеттік тапсырысты, оның ішінде ҮЕҰ және аутизмі бар балалармен жұмыс істеуге маманданған басқа да жекеменшік ұйымдар арасында орналастыруға мүмкіндік береді. Осылайша, жекеменшік орталықтар арқылы да қолдау көрсетеміз.
Өңірлерде түзету кабинеттері мен аутизм орталықтарының желісін одан әрі дамытамыз. Бүгінде 12 аутизм орталығы жұмыс істейді, келесі жылы өңірлерде осындай тағы 8 орталық ашылуы қажет. Сонымен қатар диагностиканың да, оңалтудың да бағдарламалары, әдістері мен процедуралары бойынша жұмыс істеу қажет.
Мамандардың біліктілігін арттыру бойынша жұмыс істейміз. Біз университеттерге ПМПК мұғалімдері, психологтары және түзету кабинеттері үшін мамандандырылған магистратура ашуды ұсынып отырмыз. Бұл ПМПК, ППТК және орталықтардың мамандары сұхбат арқылы ағылшын тілінсіз түсуі үшін қажет. Бакалавриат бағдарламалары аясында даярлау, курстарда мамандарымыздың біліктілігін арттыру бүгінде ерекше назар аударуды қажет етеді. Осы мәселені талқылап, Жол картасын қабылдағаннан кейін тиісті мемлекеттік органдарға құзыретіне кіретін шараларды қабылдау бойынша ұсыныстар жіберіледі. Яғни өз ережесіне сәйкес, магистратура мен бакалавриат бойынша ұсыныстар Ғылым және жоғары білім министрлігіне жіберіледі,- дейді Оқу-ағарту министрі.
Бұл мәселелерді шешу үшін алда ауқымды жұмыстар күтіп тұр. Сондай-ақ, ерекше қажеттілігі бар балаларды қолдау үшін барлық мүдделі ұйымның бірлескен жұмысын қамтамасыз ету міндеті тұрғанын да ұмытпайық.
Жалпы, аутизм ер балаларда көбірек кездеседі екен. Ата-аналардың 78 пайызы баласының бойындағы ауытқушылықты 2 жасына қарай байқаса, аутизм диагнозы көбінесе 4 жастан асқанда қойылады. Сондықтан мамандар бала бойындағы тежелістерді байқаса, әсіресе, ол өзінен-өзі оқшауланса, жалғыздықты қаласа, атын атап шақырғанда немесе қандай да бір дыбысқа немқұрайлылық танытса, бір қимылды ұзақ уақыт қайталаса, тілі шықпаса, адам бетіне көз тоқтатып қарай алмаса, баланы логопед, дефектолог деп қинамай, бірден психиатр-маманға көрсетуге кеңес береді.
Дертке дауа, сырқатқа шипа іздеген ізгі жүрек жандарға тәңір ғайыптан нұр түсіріп, сыздаған жүректерге ем бергей деп тілейміз. Иә, кез келген түйін байланса, оның шешілу жолы бар. Дерт болса емі болуға тиісті. Сол үшін де баласының болашағына алаңдаған боз көңілді «бозторғай аналарымызға» сабыр мен шыдам тілейміз. Бұйырса, ел ағаларының еңбегі жанып, балақайлардың алақайлап жүретін таңы да атып қалар.
Айдар САЙЛАУОВ
