Қазақ деген қабырғалы, іргелі елдің тарихында балуандардың алатын орны ерекше. «Балпаң-балпаң басатын, Балуан болар ма екенсің?» деп, бесіктегі сәбиін тербеткен халықтан бармағынан күш саулаған білекті ұлдардың көп шығуы заңды құбылыс. Сондай білекті ұлдардың бірі – қазақ спортының көшбасшысы, біртуар саңлағы, грек-рим және еркін күрестен әлемнің бірнеше дүркін чемпионы Қажымұқан Мұңайтпасұлы.
Орасан күш иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы, теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 24 мемлекетте күреске түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты ХХ ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болған.
Дүниежүзі халқының еріксіз таңдайын қақтырған, небір азуы алты қарыс мемлекеттердің атағы жер жарған саңлақтарына сан соқтырып, жеңіс тұғырына сан мәрте табан тіреген тұңғыш қазақ палуаны, тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс медальдарды мойнына тұңғыш ілген Қажымұқан 1871 жылы 7 сәуірде Ақмола уезіне қарасты Сарытерек болысының Жәдік елді мекенінде дүниеге келген. Кедей жанұядан шыққан ол орыс байларына жалданып, жұмыс істейді. Уақыт өте келе күрес жолына түсіп, той-жиындарда көптің назарына ілігіп, бала балуан атанады.
Деректерге зер салсақ, «Қобыланды батыр Қажымұқанның он бірінші бабасы» деген мәліметтер кездеседі. Төртінші атасы Сәді Абылайханның заманында ел басқарған батыр, керемет найзагер болғандығы айтылады. Атасы Ернақ ерекше күштің иесі болған және өз немересіне қазақша күресті үйреткен. Ал, нағашы атасы Лек балуан ағаштарды тамырымен жұлған деген аңыз бар. Әкесі Мұңайтпас та күрес жарыстарына қатысып, «жуанаяқ балуан» деген атпен танылған.
Қазыбек Сүлейменовтің естелігінде балуанның балалық шағы былай баяндалады: «Ақмола уезіндегі кедей шаруаның баласы Қажымұқан есейе келе Ақмола саудагері Козулин Степанға жалданады. Бір күні қожайын пар ат жегіп береді де, Қажымұқанды Есіл өзенінің арғы жағындағы қасапханада сойылған қой етін әкелуге жұмсайды. 20 қойдың етін шанаға тиеп, аяқ көрінбейтін түтеп тұрған боранда қалаға қайтады. Қалың қарға омалған аттар шананы жылжыта алмайды. Қажымұқан аттарды жегуінен босатып, қамшымен шықпыртып қоя береді де, жарты тонна ет тиеген шананы жаяу сүйретіп әкеледі. Мұны көрген қожайын қатты таңырқайды. Көп ұзамай Козулиннің Қызылжардағы таныс саудагері Масляков келеді. Әңгімелесіп отырып, оған Қажымұқанның жайын айтады. Ол мұны естіп қызығады да, жүк тиеуге таптырмайтын жұмысшыны қожайыннан сұрап алады. Қажымұқан енді Масляковтың жүкшісі болып Қызылжарға келеді. Жылда қалаға таяу жердегі Тайынша жәрмеңкесіне сауда-саттық жасау үшін Масляков та барады екен. Бірде саудагер Қажымұқанды да ала барған. Жәрмеңкеге Қазан мен Уфадан, Самара мен Макаржадан келген алыпсатарлар үйірлеп жылқы сатып алады. Ірі байлардың біреуі жәрмеңкеге құрық тимеген шу асауларды әкеліпті. Алыпсатар асауларды ұстап көрсетуді талап еткен. Көп жылқының ішінен құла қасқа қашағанды ешкім ұстай алмапты. Анадай жерде тұрған Қажымұқан бұлардың қасына келіпті де: «Атыңды маған бер, қазір ұстап берейін»,- депті. Ол қолына құрық алмастан атқа міне сала асауды бастырмалата қуып жетіп, құйрығынан алыпты да, шалқая тартып қоя беріпті. Ат омақаса құлағанда Қажымұқан қарғып түсіп, бір қолымен асаудың жалынан, екінші қолымен құлағынан басып, тыпыр еткізбей тұрыпты. Саудагер мұның күшіне таңырқап, «менің жылқышым бол» деп жабысады. «Жүк тасығаннан гөрі ат үстінде жүргенім дұрыс болар» деп Қажымұқан Масляковтан рұқсат сұрайды да, татар саудагері Сабырға еріп кете барады. Осылайша Қажымұқан жаңа қожайынның сенімді жылқышысы болады. Қыс өтіп, көктем келеді. Жазға салым татардың дәстүрлі «сабан тойы» болады. Жиналған жұрт думандатып, ойын-сауығын өткізіп жатады, бірде балуан күресіне де кезек келеді. Кесек денелі, еңгезердей біреу жиналған жұрт ортасында малдас құрып отырады. Онымен күресуге ешкім шықпайды. Қажымұқанның қожайыны жылқышысына қарап: «Осы балуанмен сен күрессең қайтеді, күші асса жығыларсың, әйтпесе жығарсың», — дейді. Қажымұқан келіседі.
– Мұнда күресетін кісі бар,- деп айқайлайды Қажымұқаннның қожайыны. Екі шекесі торсықтай, зор денелі Қажымұқан балуанның қасына келеді. Олар бірден ұстаса кетеді. Алғашқыда татар балуаны бейтаныс қара торы жігітті өзіне қарай тартып үйіруге тырысады. Бірақ қарсыласы оған иліге қоймайды. Балуан бетіне бір қарап қойып, қимылға кіріседі. Билеп әкету қиынға соғады. Олай домалатып, бұлай домалатып болмаған соң, жата тастауға әрекет етеді. Осы кезде Қажымұқан алпамсадай зор денелі балуанды іштен шалып, топ еткізеді. Жұрт ду ете қалады. Алыптың құйын күшіне тамсанған татар балуаны орнынан тұра сала, Қажымұқанға күрес алаңына шығу керектігін, өзі қол ұшын созуға дайын екендігін жеткізеді. Қажымұқан соның көмегімен Петербургтағы күрестің курсына келіп түседі. Күрес әдісін үйрене жүріп, спортпен шұғылданады. Бір жылдан кейін цирк аренасына шығуға жолдама алады.
– Бұл кез менің күреске тоймайтын, күреспесем, жықпасам тағат тауып отыра алмайтын кезім болатын,- дейді Қажымұқан өз сөзінде. Осыдан кейін Ресейдің ірі қалаларын, Балтық жағалауындағы елдерді екі-үш жыл бойы аралап, Киев қаласында болған жойқын күресте жер жүзінен жиналған күшті балуандарды шетінен жығып, французша күрестің бүкіл дүниежүзілік чемпионы деген атақ алады. Осыдан кейін Қажымұқан шетелдерге шығып, талай рет жүлделі бәйгелер алып жүреді. Сөйтіп өзінің ғаламат күші арқылы бүкіл дүниежүзіне қазақ халқының және Ресейдің даңқын шығарады. Қажымұқан 1904-1905 жылдары Харбин шаһарында өткен джиу-джитсу күресінде жапондық чемпион Саракикиді жеңеді. 1906 жылы Германия астанасы Берлинде Еуропа чемпионы, неміс балуаны Тон Кеннедиді жығып, жеңіс тұғырынан көрінеді. 1910 жылы Берлинде дүниежүзі чемпионы Ганс Каунды жер жастандырып, тағы да дүниежүзі чемпионы атанады. 1913-1916 жылдары Париж қаласында дүние жүзі чемпионы Стурментті жеңеді. Қажымұқан шетелді аралап жүрген кезінде Иван Поддубный, Иван Шемякин, Иван Зайкин, Миша Боров тәрізді орыстың атақты балуандарымен дос болған.
Алып тұлғаның әлемдік деңгейде алғаш рет көзге түскен кезі 1906 жылдан бастау алады. Германияда өткен дүниежүзілік сайыста ол әлем чемпионы атанады. Бірақ сол кездегі саясатқа байланысты бұратана халықтың атын шығарған палуан орыс патшалығына онша ұнай қоймайды. Сол себептен Қажымұқан орыс балуандарының атымен күресуге мәжбүр болады. Қажымұқанға неше түрлі лақап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша, бізде тек орыстар ғана емес, жапондықтар да күреседі деген жарнамалар жасалып, Қажымұқанды Ямагата Мухунури деген лақап атпен күрестіреді. Сонымен бірге оның Мухан, Иван Чёрный сияқты лақап есімдері болған.
1909 жылғы халықаралық балуандар жарысына Қажымұқан «Қара Мұстафа» деген атпен шыққан. Сөйтіп бүкіл дүние жүзіне оның неше түрлі лақап аттары тарай бастайды.
1910 жылы Қажымұқан тұңғыш рет Оңтүстік Америка құрлығына табан тірейді. Аргентинаның астанасы Буэнос-Айрес қаласында өткен еркін күрестен болған біріншілікте Америка чемпионы атанады. 1911 жылы Қажымұқан Мұңайтпасұлы Ыстамбұлға барады. Сол кезеңде әлемде түрік балуандарынан мықты балуандар жоқ сияқты көрінетіндігі соншалық, ол жаққа орыс балуандары аяқ баспаған екен. Осы ретте Қажымұқан түркі халқының өкілі ретінде Түркияға баруға бел буады.
1937 жылы Қажымұқанның ізіне түсіп «Бұл патшаның адамы, оның қолынан медаль алған, сыйлық алған сыбайласы» деп қудалауға ұшыратады. Сол себепті Қажымұқан отбасын тастап, Түркістан мен Өзбекстанда бас сауғалайды. Өмірінің соңғы кезеңі Түркістан жерінде өтеді.
1940 жылы Қажымұқан халық алдында соңғы рет өнер көрсетуге шығады. Бірақ Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін цирк әртістерінің ақшаны майданға көмек ретінде жіберіп жатқанын көріп, жасының келіп қалғанына қарамастан, өз үлесімді қосу үшін цирк-шапито ұйымдастырады. Сөйтіп, балға, шынжыр және кір тастар сияқты қарапайым снарядтарды пайдаланып, қазақ ауылдарын аралайды.
Шоулардың бірінде Қажымұқан Мұңайтпасұлы жерге жатып, үстіне тақтайлар қойып, сол тақтайлардың үстімен адамдарға толы жүк машинасы жүріп өткізетін болған. Осылайша, төрт жылдың ішінде 100 мың рубль жинап, қорғаныс қорына аударады. Бұл ақшаға ұшақ жасатады да, бүйіріне Амангелді Имановтың атын жаздыртады. Ол ұшақты жас ұшқыш Қажытай Шалабаевқа салтанатты түрде табыс еткен. Ұшқыш Шалабаев онымен Прибалтика және Ленинград майдандарында соғысқа қатысқан.
Қажымұқан – қазақ көгіндегі жұлдыздардың арасында ерекше дараланған тұлға. Ұланғайыр жері мен кеңпейіл, өршіл халқын өзге жұрттар танымаған, білмеген шақта, қазақ деген ұлы ұлт бар екенін өзгелерге паш еткен де осы – Қажымұқан. Бұған дейін қандастары баспаған жерді басып, аяғы жетпеген шет мемлекеттерді көріп, басқа қазақ қол жеткізбеген алтынмен апталған, күміспен күптелген медальдарды мойнына тұңғыш ілген де, жeңіс тұғыpына тұңғыш көтерілген де осы кісі. Қажымұқан Мұңайтпасұлының тарихта үлкен орны бар. Оның бейнесі ауыз әдебиетіндегі эпос, ертегі, дастан, аңыздардағы секілді батыр да жаужүрек бейнелердің жиынтығы іспетті. Қажымұқан атамыздың өмір жолы жас ұрпақ тәрбиесінде баға жетпес қазына.
Нұрай Нұрадин,
М.Ықсанов атындағы Қызылорда политехникалық колледждің студенті.
Жетекшісі Кенжеш Оралова,
қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімі
