Қазақстанда «Медиация туралы» заң қабылданғалы бері медиация институтының жұмысы белсенді түрде жүргізіліп келеді. Судьялардың VII съезінде дауларды сотқа дейін реттеу тетіктерін енгізу жөніндегі медиацияны қолдануды одан әрі кеңейтудің кезекті қадамы ретінде жеке санаттағы дауларды медиация тәртібімен сотқа дейін реттеу бойынша пилоттық жоба іске қосылғаны бәрімізге белгілі. Азаматтық сот ісін жүргізуде даулардың жекелеген санаттарын медиация тәртібінде сотқа дейінгі реттеу, татуластыру рәсімдерін қолдану аясын кеңейту, туындайтын түрлі дау-жанжалдарды бейбіт жолмен шешуге мүмкіндік беретін бітімгершілік келісімдер мен медиация институтын дамытуды мақсат еткен жобаның арқасында көптеген дау-дамай шешімін тауып, азааттардың татуласына жол ашты.
ҚР «Медиация туралы» заңы қазіргі қоғам талабына жауап береді. Негізі қазақ даласының билігін тең ұстаған Төле, Қазыбек, Əйтеке бастаған дана билердің ел арасындағы кез келген дау-дамайды бітімгершілік жолымен шешіп, халқымыздың бірлігін, жеріміздің тұтастығын сақтаудағы ролі ерекше болған. Қазақтың «алдыңа келсе атаңның да құнын кеш» деген қағидасы адам баласын кекшілдіктен арылтып, көпшілдікке тәрбиелейді.
Қазіргі таңда сот өндірісінде медиация рәсімі кеңінен қолданылуда. Медиация ұғымы латын тілінен аударғанда «екі тарапты мәмілеге келтіруші үшінші тұлға» деген мағынаны білдіреді. Басқаша айтқанда, медиация – тараптардың ерікті келісімі бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізуі мақсатында медиатордың жәрдемдесуімен тараптар арасындағы дауды реттеу рәсімі. Яғни, медиацияның негізгі мақсаты – тараптарды консенсусқа келтіру, екі жақтың еріктілік, құпиялық, тең құқылығын сақтай отырып, тараптардың өзара тиімді бітімге келуіне жол ашу, үшінші бейтарап көзқарасты ұстанатын тараптың, яғни медиатордың қатысуымен дау-жанжалдарды шешудің баламалы əдісі. Бұл жерде мынаны да білу қажет. «Медиация туралы» заң жеке жəне заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық жəне өзге де құқық қатынастарынан, сондай-ақ, онша ауыр емес жəне ауырлығы орташа қылмыстар туралы істер бойынша қылмыстық сот ісін жүргізу барысында қаралатын дауларды шешуге қолданылады. Ал, ол әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың мүдделеріне қатысты, тараптардың бірі мемлекеттік орган болып табылатын дауларға, сыбайлас жемқорлық қылмыстар жəне мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де қылмыстар туралы істер бойынша қолданылмайды.
Қазіргі таңда татуласу рәсімін жүргізу барысында тараптарды ғана емес, сонымен қатар тараптарға татуласуға көмектесетін басқа да адамдарды шақыру құқығы берілген. Айта кету керек, сот тараптарды татуластыру үшін шаралар қолданады және оларға дауды тек талап қабылданғанға дейін ғана емес, процестің барлық сатыларында реттеуге көмектеседі. Соттың бітімгершілік келісімді бекітуі тараптарды татуластыру рәсімдеріне жүгінуге сендіретін шешуші факторлардың бірі. Көптеген адамдарға соттың келісімді бекітуі орасан мән мен күш береді, өйткені келісім жасаудың толық еріктілігіне қарамастан, ол міндетті түрде орындалуы керек. Татуласу, бітімгершілік рәсімінің аясын кеңейтуге, халықтың дауды сотқа дейін реттеуге мүдделі етуге, қоғамдағы шиеліністерді төмендетуге оң ықпал ететін аталмыш заң қарқынды жалғасуда.
Қазақ халқы үшін бітімгершілік – билік айтудың ең озық өнегесі. Тоқсан рулы елдің дауларын тоғыз ауыз сөзбен түйіндеп, татуластырып отырған дана бабаларымыздың бітімгершілік саясаты егеменді елімізде жаңа серпінмен қолға алынуы құптарлық жайт.
Дана қазақ: «Дау мұраты – бітім» дейді. Осы бағытта бүгінде билер соты мен татуластыру орталықтары әр аймақта жұмыс істеуде. Дегенмен болмашыға дау шығарып, шағым жазушылар өнбес мәселенің ізінен қуып әлек. Осындайда медиация қызметі қос тарапты татуластырып, бітістіріп жіберуде аянып қалмайды. Сондықтан болар, бүгінде медиация мәміле алаңына айналды.
Қазақтың қанында бар бітімгершілікті дамытқан бұл заң 2011 жылы 28 қаңтарда қабылданғаны белгілі. Осы уақыт аралығында медиация тәртібімен көптеген дау оң шешімін тауып, екі жақты тараптарды қанағаттандырды.
Қазақ халқы үшін бітімгершілік – билік айтудың ең озық өнегесі. Тоқсан рулы елдің дауларын тоғыз ауыз сөзбен түйіндеп, татуластырып отырған дана бабаларымыздың бітімгершілік саясаты егеменді елімізде жаңа серпінмен қолға алынуы құптарлық жайт.
К.Еспенбетова,
Қызылорда қалалық №2 соттың судьясы
