Сенаттың кезекті жиынында Аграрлық мәселелер, табиғатты пайдалану және ауылдық аумақтарды дамыту комитетінің «Су ресурстары: сумен тұрақты қамтамасыз етудің проблемалары мен перспективалары» тақырыбындағы Қызылорда облысындағы көшпелі отырысы өтті. Мәжіліс Қызылорда облысының әкімі Нұрлыбек Нәлібаевтың кіріспе сөзімен ашылды. Одан әрі көшпелі отырысқа Сенат комитетінің төрағасы Әли Бектаев модераторлық жасады.
Шындығын айту қажет, еліміздің су ресурстары бойынша мүмкіндігі көптеген көрші мемлекеттермен салыстырғанда шектеулі. Қазақстан Республикасы су күйзелісі жоғары 68 елдің қатарында 60-орында тұр. Соның ішінде, елімізде шектес аумақтардан келетін су ағынына неғұрлым тәуелді саналатын өңірлердің қатарында Арал-Сырдария су шаруашылығы бассейні де бар. Осылайша табиғи тепе-теңдіктің бұзылуы салдарынан пайда болған Арал теңізінің трагедиясы әлемдік деңгейдегі жазылмас жараға айналғандай. Сол себепті, су тапшылығы бар өңірлердегі салалық мәселелерді кешенді шешпесе, таяу келешекте аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына қатер төнуі мүмкін.
Өткен жылы осындай күрделі кезеңде Мемлекет басшысының сумен қамтамасыз ету саласында жылдар бойы қордаланған және әлі күнге дейін өз шешімін таппаған проблемалар мен кемшіліктерді жою үшін Үкіметке салалық уәкілетті орган — Су ресурстары және ирригация министрлігін құруды тапсырғаны дұрыс шешім болды. Қазір жаңа құрылым су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бірыңғай мамандандырылған вертикалы ретінде дербес қызметін атқаруда.
Су ресурстары және ирригация, ауыл шаруашылығы, экология және табиғи ресурстар министрліктерінің вице-министрлері, су сарапшылары, су саласының ардагерлері қатысқан көшпелі отырыста су саласының даму перспективалары, Қызылорда облысын тұрақты сумен жабдықтау мәселелері мен перспективалары, суармалы егіншілікті тиімді қолдану перспективалары және суды үнемдейтін суару технологияларын кеңінен ендіру, Қызылорда облысының жер үсті сулары сапасының жай-күйіне мониторинг жүргізу, Сырдария өзені бассейнінің экологиялық және су шаруашылығы параметрлерінің Арал өңіріндегі адам қауіпсіздігіне әсері, Қызылорда облысының су шаруашылығы жағдайы, Қазақстан Республикасының су заңнамасын жетілдіру проблемалары талқыланып, ұсыныстар ортаға салынды.
Осы орайда, Қызылорда облысынан сайланған Сенат депутаты Руслан Рүстемұлы жыл ішінде Сыр өңіріндегі су тапшылығына байланысты бірнеше депутаттық сауалдар жолдады. Жолданған сауалдарда айтылған өзекті мәселелердің бірқатары шешімін тапты. Осы жолы да жиында Үкімет өкілдеріне Қызылорда облысындағы су тапшылығының алдын алу жағдайы аясында бірнеше мәселелерді шешуді ұсынды. Атап айтқанда, Сыр өңіріндегі су тапшылығын төмендету мақсатында қысқы-көктемгі кезеңде тасқын суларды жинақтау аса маңызды екенін айтқан сенатор ол үшін «Қараөзек» су арнасының 3 су тоспасын қалпына келтіру қажеттігін жеткізді. «Жүзеге асқан жағдайда 1 млрд. текше метрге дейін тасқын суларды жинақтап, Қазалы ауданында 31 мың га суармалы, 120 мың га шабындық және жайылымдық жерді суармалы сумен тұрақты қамтамасыз етудің, вегетациялық кезеңде Арал теңізін суландырудың мүмкіндігі кеңейеді. Вегетациялық кезеңде Сырдария өзенінен Қараөзек арнасына шамамен 600 млн м3 су беріледі. Тасқын су кезінде Қараөзек арнасы толған жағдайда вегетациялық кезеңде су беру қажеттілігі азаяды. Вегетациялық кезеңде шамамен 400 млн. м3 суды Сырдария ауданының суармалы жерлерін суаруға бағыттауға болады»,- дейді сенатор.
Сондай-ақ, Жаңақорған ауданында су тапшылығын азайту, инженерлік жүйеге келтірілген егістік жерлерді сақтау, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, мал азығын дайындау көлемін арттыру мақсатында 30 мың гектардан аса суармалы егістік жерлерді сумен қамтитын каналдың бас сағасы аймағында су тоспасының құрылысын салу аса өзекті екенін айтты. «Бүгінгі күнге Сырдағы ирригациялық жүйелер әртүрлі органдарға бекітілгендіктен басқару жүйесі бұзылған. Сол себепті, су ресурстарын тиімді пайдалану, егістікті, көлдер жүйесін, шабындықтар мен жайылымдарды суландыруды тиімді ұйымдастыру мақсатында салалық министрлікке барлық су нысандарын республикалық меншікке алу, облысқа алынған 65 су тарту қондырғылары мен электр трансформаторларын электр желілеріне қосуға республикалық бюджеттен қаржы бөлу қажеттігін ұсындым» деді Р.Рүстемұлы.
Бүгінде Су ресурстары және ирригация министрлігі Қараөзек арнасында салынатын су қоймасының жобалық құжатын әзірлеп, мемлекеттік сараптама қорытындысын алу үшін Қаржы министрлігіне ұсынған.
— Су ресурстары және ирригация министрлігімен бірлескен «Суармалы жүйелер мен гидротехникалық құрылыстарды қалпына келтіру жөніндегі кешенді жоспар» бекітілді. Кешенді жоспарға құны 141 млрд. теңгені құрайтын 37 жоба енгізілді. Ол бойынша 1 млрд. текше метр тасқын суды жинақтауға арналған «Қараөзек» су қоймасын салу жоспарлануда. Су қоймасы салынса, Қазалы ауданындағы 31 мың гектар суармалы жерді, 120 мың гектар жайылым мен шабындықтарды және ең маңыздысы вегетациялық кезеңде Кіші Аралды суландыруға болады. Бұл жобалар іске асқанда суды үнемдеуге және үнемделген суды экологиялық мақсаттарға бағыттауға мүмкіндік туады. Еліміздегі су тапшылығын жоюға және су үнемдеу технологияларын тиімді жүзеге асыруға бағытталған бүгінгі маңызды отырыста жаңа «Су кодексіне» оңтайлы ұсыныстар енгізіледі деп сенемін», – деді облыс әкімі Н.Машбекұлы.
Қызылордада өткен көшпелі отырыста облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев «Көкарал бөгетін сақтап қалу» жобасы туралы да айтты. «Көкарал» тек Арал өңірі ғана емес, республикадағы өте маңызды нысан екенін, Президент тапсырмасымен бөгетті жөндеу жұмыстары қолға алынғанын атап өтті.
«Көкарал» бөгеті 2005 жылғы қараша айында пайдалануға берілген. Бөгеттің ұзындығы 13 шақырым. Тоспа салынғаннан кейін теңіздің құрғаған ұлтанының 870 шаршы метрі сумен жабылды. Теңіздегі су көлемі 11,5 текше метрге ұлғайды. Сондай-ақ, судың минералдылығы 23-тен 17 г/л дейін азайып, балық түрлері артты және бекіре тұқымдас балықты өсіруге қолайлы жағдай жасалды. Балық аулау көлемі 400 тоннадан 8 мың тоннаға дейін артты.
— Мемлекет басшысы Кіші Аралды сақтап қалу бойынша шұғыл шаралар қабылдауды тапсырды. Осы орайда, республикалық бюджет есебінен «Көкарал бөгетін сақтап қалу» жобасының жоба-сметалық құжаттамасы әзірленді. 2022 жылы Арал ауданында Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты және Өзбекстан Республикасы Олий Мәжілісі Сенаты арасындағы ынтымақтастық жөніндегі комиссияда «Көкарал бөгетін сақтап қалу» жобасы қаралған болатын. Нәтижесінде республикалық бюджеттен қаржыландырылған 4,3 млрд. теңгенің жобасын Су ресурстары және ирригация министрлігі іске асыруда, – деді аймақ басшысы.
Жоба шеңберінде зақымдалған бөгет қалпына келтіріліп, Қарашалаң көлі арқылы теңізге екі арна және Тұщы көлі арқылы бір арна қазылып, Кіші Арал теңізінің солтүстік бөлігінде су айналымы қалыптасады. Жоба-сметалық құжаттарда қаралған негізгі жұмыстардың бірі Солтүстік Арал теңізінің солтүстік бөлігінің тұздылығын азайту үшін Тұщы, Сарытерең, Қарашалаң-1, Қарашалаң-2 каналдарына механикалық тазарту жүргізілді.
Былтыр 3 айда Кіші Аралға 1 млрд. 200 млн. текше метр су келді. Кейінгі жылдары Кіші Арал теңізіндегі су көлемі 8,5 млрд. текше метрге дейін азайып кеткен еді. Жазда су тапшы, ал қыста көп болғанымен Аралға жетпей жатты. Былтыр қаңтар, ақпан, наурыз айларында су мол болып, оңтайлы мүмкіндікті барынша пайдалануға жұмыс жасалды. Нәтижесінде Аралға жылдық норма 3 айдың ішінде жіберілген болатын.
Су тапшылығына байланысты қиындық көріп отырған қызылордалық диқандар мен малшылар үшін бұл қуанышты жаңалық болды. «Сулы жер – нулы жер» деген сөз бекер айтылмаса керек. Су мәселесі шешілсе, Сыр өңірінің ауыл шаруашылығы саласының бойына қан жүгіріп, елдің несібесі егін де бітік шығып, екінші жағынан, өңірдегі мал саны да артып, ет, сүт өнімдерімен өзімізді толық қамтамасыз етуге мүмкіндік болар еді. Ал, Кіші Аралды сақтап қалу бойынша жұмыстар жүйелі жүретін болса, Сыр өңірі су тапшылығына байланысты қиындықтарды бастан өткермейді.
Н.Көбегенұлы
