Қолыма Алма Мүтәліпқызы Қыраубаеваның «Жаным садақа» деген кітабы түскен. Оның ұлттық мектеп қалыптастыру жолындағы еңбектерімен ішінара таныс болатынмын. Мына кітабында сол ізденістерін тілге тиек етіпті. Мұғалімдерге, әсіресе педагогтық қызметті бастаған жастарға бұл кітаптың берері мол деп ойлаймын. Ауылдық жердегі шағын кітапханалардан табылмауы мүмкін, облыс орталығындағы үлкен кітапханада бұл кітап қолға берілмей, тек оқып шығуға оқу залына рұқсат етеді екен.
Оның бес томдық шығармалар жинағының үш томы ежелгі дүние әдебиетіне арналған. «Өнер» баспасынан 2011 жылы шыққан «Ғасырлар мұрасы», «Ежелгі әдебиет», «Шығыстық қисса-дастандар», «Деректі әңгімелері мен мақалалары», ІV том «Жаным садақа» деп аталады. Соңғы томы «Мыңжылдық жолаушы» әңгімелері мен ол жайындағы естеліктер.
Ал мына төмендегілер «Жаным садақа» кітабынан алынған ұстаздың мұғалім, оқушы, тәрбие, педагогика ұстанымдары, ұстаз шығармашылығы туралы ойлары екен. Барлығын емес, өзіме ұнаған ой түйіндерін теріп алғанмын.
«Шынайы мұғалім – суреткер. Ал, суреткердің әр шығармасы жұрттың бәріне бірдей түсінікті болуы шарт емес». «Мұғалім еңбегінің өлшеуіші – бала. Нәтижесі алдындағы шәкірті білім, мәдениет жағынан қандай деңгейге көтерілді, осыдан көрінеді». «Құр әдістеме папкасын толтырып қойғаннан оқушының жағдайы жақсармайды. Ол – тек қарабайыр тексерушінің алдындағы қарабайыр қорғаныс құралы». «Адамшылық педагогикасы дегеніміз – баланың мүмкіндігіне сену». «Тәрбиелеу – адамның жанын жасау». «Сабақты жақсы оқитын баланы әр мұғалім ұнатады. Нашар оқушыны нағыз мұғалім ұнатады». «Сабақ үстіндегі тыныштыққа көп ізденіспен, еңбекпен ғана жетуге болады». «Балаға сыйлы боламын десең, өзің баланы сыйла». «Өз шығармашылығын тоқтатқан мұғалім баладан шығармашылық күте алмаса керек. Өзінің шығармашылық қуаты бар мұғалім баланы қуаттандырады». «…бірақ өз сенімімде ойлаған-баққаны тек байлық пен есеп болған адамнан басқа мамандықтың бәрі шықса да мұғалім шықпайды».
Алма Мүтәліпқызы әл-Фараби атындағы Қазақтың Мемлекеттік Ұлттық университетінің доценті, филология ғылымдырының докторы. 1947 жылы 26 мамырда Қызылорда облысы, Сырдария ауданында дүниеге келген. Жоғарғы оқу орнындағы ұстаздық қызметіне қоса сонау тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өз бастамасымен Алматы облысы, Қаскелең ауданы, Жандосов ауылында гуманитарлық қазақ мәдениет мектеп лицейін ашқан. Бұл лицей ұлттық тәрбиені қолға алып, ұлттық құндылықтарға ерекше мән берген.
Ұлағатты ұстаздың ойға алғандары көп-ақ болатын. Ол теориялық білімді практикамен ұштастырды. Сол кездердегі әлеуметтік-экономикалық ахуал көптеген жұмыстарға кедергі келтіргендей, бұған қосымша жүйедегі бюрократиялық сірескен шенеуніктердің ұстанымы адымын кең аштырмаған секілді. Ауылдық жерде ашылған ұлттық негіздегі лицейдің көзқарақты жандардың назарын аударғаны анық, бірақ жұмысын толық аяғына жеткізуге ғалым-ұстаздың ғұмыры жетпеді. 2001 жылы Алма Мүтәліпқызы дүниеден қайтты. 54 жасында! Халыққа қызмет етер, нағыз толысқан кезінде келместің кемесіне мінді. Өкінішті, әрине! Әйткенмен, ол ұлттық мектептің негізін қалады деп айтуымызға болады. Негізгі жұмысына қосымша мектеп жұмысын жүргізу, мұғалімдер табу, олардың көбі өз студенттері болған, біраз қиындықтар туғызған да болар, дегенмен мектептегі оқушылардың жақсы нәтижесі, мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас өте тамаша болғандығы маңызды еді.
Ғалым-ұстаздың ұлттық мектеп турасындағы ойлары бүгінгі күні де маңызын жойған жоқ, қайта өзектілігімен күн тәртібінен түспей тұр.
Ол жазады: «Ұлттық мектеп үлгісін жасау ұлттық сана мен қазақи кісілікті жан дүние қалыптастыру арқылы әлемдік өркениетке кірудің тұтас жүйесін жасау деп білеміз. Әлемдік өркениет бұл ғасырда мәдениеттердің бір-біріне кірігуі арқылы ғана емес, әр халық мәдениетінің өз болмысын сақтап қалуға ынта-ықыласымен белгіленуі тиіс. …ұлттық мектептің философиясы дәстүрлі түркілік өркениетпен қазақ әлемі негізінде жасалып, әлемдік өркениетпен сұхбат қарым-қатынасында болуы қажет».
Осындай ой-толғанысты шығарманы оқи отырып, ұлт мектебіне ерекше маңыз беруіміз керек-ақ. Ана тіліміздің тұғырына қонуы, ұлттың өз құндылықтарына оралып, салт-дәстүр, әдет-ғұрып бастаулары тамырынан нәр алуы, адамгершілік, имандылық, тағы басқа да жақсылықтарымыздың дағдылы қалпына келтірілуі ұлт мектебі ертеңінің жарқын боларының айғағы.
Ғалым-ұстаз мұғалімдерді үш топқа бөледі. Олар, бірінші, өз сабағын білетін, сол арқылы балаға білдіретін; екінші, баланы қызықтыра алатын, соңына еріте алатын; үшінші, рухтандырушы мұғалім.
Осы үшеуінің үшіншісін ерекше атайды. «Ұлттық мектепке рухтандырушы мұғалім керек». «Ұлттық мектеп дегеніміз – ұлттық рухта тәрбие беретін мектеп. Қазақ мектебі дегеніміз – қазақ тілінде оқытатын, бірақ ұлттық сананы, рухты қалыптастырмайтын мектеп».
Сол кездегі мектеп, мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы, педагогикалық ұстаным қағидалары, білім жүйесінің жайы туралы айта келіп, тексерулердің көбіне көзбояушылықпен өтетініне өкініш білдіреді. Шындығында, тексерулердің көбі мұғалімдердің іс-қағаздарын қарап, сол бойынша қорытынды жасайтыны ақиқат. Негізгі тексерілер нәрсе оқушы білімі, оның тиянақтылығы, бәсекеге қабілеттілігі алғашқы орында тұруы керек-ақ. Осыдан соң мұғалім біліктілігі жайында қорытынды жасауға болады.
Осы жазбамызда ұлт мектебінің іргетасын қалаған ұстаздың түйінді ойларынан көптеген үзінділер келтірдім. Оның қандай маңыздылығын оқырмандар саралай жатар. Өз ойым қоғамдық пікір қалыптастыру, ұлт мектебі қажеттілігін дәлелдеу. Бүгінгі күндері жер-жерде ұлттық мектептердің бой көтере бастағаны қуантады.
Сөз соңында ұлттық мектеп бастауында тұрған Алма Мүтәліпқызы Қыраубаеваның «Жаным садақа» кітабын барша мұғалімдер, әсіресе жас мұғалімдер оқып шықса деген тілегім бар.
Өтебай Серәлі, ардагер ұстаз.
Ақтөбе қаласы.
