Қазіргі жаһандану, космополитизм, ұлттық бірегейліктің тозуы, еуропалық елдердің «әлем азаматтарын» тәрбиелеуге қайта бағдарлануы жағдайында мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың мазмұнын ұлттық құндылық тұрғысынан толықтыру, сабақтастық тұрғыда қарастыру өте маңызды болып отыр. Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында «МТО негізгі ұлттық құндылықтарға негізделген қоғамды қалыптастыруда аса қуатты әлеуетке ие. Ерте жастан бастап балалар әдебиеті мен халық ауыз әдебиеті арқылы қазақ халқының мәдениетін сақтау және мұра ету – бұл баланы қазақ халқының мәдени-тарихи кодына сәйкес баулудың және балада өзіндік сана-сезімді тәрбиелеудің әмбебап тәсілі» делінген. Сонымен қатар, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың моделінде «ұлттық құндылықтарды балаларды ерте жастан толыққанды дамытудың заманауи теорияларымен үйлестіруге бағытталады» деп атап көрсетілгендей, бүгінгі таңдағы басты педагогикалық міндеттердің бірі тұлғалық мәдениеттің негізін қалыптастыру болып табылады. Сол сияқты кадрларды даярлауда теория мен практиканың бірлігі үшін жоғары оқу орындарының білім беру бағдарламаларын жетілдіру қолға алынған. Модельде профессор-оқытушылар құрамының сапасын әлемдік тәжірибе деңгейіне жеткізу үшін білімдерін жетілдіру, академиялық тәжірибе алмасу көзделген. Енді «ұлттық құндылықтардың мәні неде?» деген сұраққа жауап іздейік.
А.А.Бейсенбаева, Г.К.Нургалиеваның пікірінше, баланың адамдармен қарым-қатынасы, іс-әрекетіндегі адамгершілік сана-сезімі, дағдысы, өзіндік «Мен» бейнесі арқылы ұлттық және жалпыадамзаттық құндылық қасиеттерімен ықпалдасып, субъекті ретінде танылады. А.Нуровтың ойынша, әрбір тарихи кезеңде олар ұран, үндеу, жарғы, нұсқау және заң қызметін атқарады, тәртібі мен сақталуы барлығына міндетті. К.Қабыкееваның айтуынша, бұл – белгілі бір ұлттың, ұлыстың тарихында көрініс тапқан, бүкіл халықтың ортақ мүддесі бағытында мәнді және құнды болып табылатын ата-балалардың ғасырлар бойы жинақталған тәжірибесі. Соңғы психологиялық, педагогикалық зерттеулердегі ұлттық құндылық туралы анықтамаларға талдау жасай келе мынандай тұжырымға келдік: ұлттық құндылықтар – әрбір ұлттың болмысында ғасырлар бойы атадан балаға мирас болып келе жатқан адамгершілік қағидаттары.
Ғасырдан-ғасырға жеткен халықтың қазынасы – тілі, ділі, салт-дәстүрі, әдебиеті мен өнері ұлтымыздың рухани байлығы. Балалық шақ – бала әлемді өзінің жас ерекшелігіне сәйкес танып білетін кезең, ересек адамның әлем, онда оның басқа адамдармен әрекеттессу процесінде ашқан құпиялары, мағыналары және интерпретациялары пайда болады. (Л.И.Божович). Мектепке дейінгі балалық шақта, жас ерекшеліктерінің ыңғайына қарай 5 жастан 7 жасқа дейін қалыптасатын құндылықтар тұрақты жеке тәрбие болады. (Я.Г.Абдуллин). Мектепке дейінгі кезеңде алғашқы адамгершілік түсініктер, сезімдер, жеке тұлғаның әлеуметтік және мәдени дағдылары одан әрі дамытуды анықтайтын әдеттер, құндылық қатынастары қалыптасады (А.К.Меңжанова). Зерттеулерді негізге ала отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың ұлттық құндылықтар қалыптастыру кезеңдерін көрсеттік. Олар дайындық кезең, базалық кезеңі, көркемдік-танымдық кезең, эмоциональдық-әрекеттік кезең негізге алынуы қажет.
Бүгінге дейінгі білім беру ұйымдарының қызметіндегі басым бағыттарға мыналар жатады: әр баланың жан-жақты, оның ішінде физикалық қасиеттері, әлеуметтік, адамгершілік, интеллектуальдық бастамашылығы, дербестігі және жауапкершілігі дамуын қамтамасыз ету. Жас ерекшеліктері сәйкестік қағидатын іске асыру – балалардың психологиялық даму ерекшеліктеріне сәйкес мектепке дейінгі білім берудің мазмұны мен әдістерін ұсыну. Қоғамда қабылданған мінез-құлық ережелер мен нормаларына негізделген балаларды позитивтік әлеуметтендіру; мектепке дейінгі білім беруді дараландыру, бұл балалардың жеке ерекшеліктерін, мүмкіндіктері мен мүдделерін ескере отырып, білім беру процесін құру; ересек пен баланың жеке тұлғаға бағытталған бірлескен әрекеті, бұл әр баланың бірегейлігін, түрлі балалар әрекеттерінде олардың бастамасын қолдау және дамыту; тәрбиеленушілердің отбасымен тиімді өзара ықпалдастықты ұстану. Сондықтан отбасында, мектепке дейінгі ұйымда баланың ұлттық сипаттағы заттық дамытушы ортаны құру.
Бұл балаларға кішкентай кезінен бастап өз елінің бір бөлігі екенін сезіну, әр баланың өзін қауіпсіз сезінуі үшін оны жақсы көретініне, оған қамқорлық жасайтынына сенімді болуы керек; балаларды эмоциональдық қолдау, әр баланың сезімдері мен қажеттіліктеріне құрметпен, ізгі ниетпен қарау, даралығына құрмет көрсету, оның бойында адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру; жынысына, ұлтына, тіліне, әлеуметтік мәртебесіне, психо-физиологиялық және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан барлыған бірдей жақсы қарау; балаларды қазақ халқының құндылықтарына, отбасылық құндылықтарына, отаншылдыққа, отанға деген сүйіспеншілікке, мәдени-әлеуметтік нормаларға баулу, танымдық қызығушылықты дамыту, білім алуға деген ұмтылысты қолдау, мектепте одан әрі оқуға ынтасын арттыру есептелінеді. Бұл басым бағыттарды жүзеге асыруда тәрбие процесінде мынадай құндылықтар негізге алынады. Мәселен, жалпы адамзаттық құндылықтар, мәдени-әлеуметтік нормаларға, отбасылық дәстүрлер, еліне адал болуға, ұлтына қызмет жасауға, ұлт мәдениетіне, бірлік пен төзімділікке бағытталады. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балаларда ұлттық құндылық қалыптастыруда мынандай иерархиямен жүзеге асырылады. Отбасына басталатын болғандықтан 1 жасында өзі туралы, жақын адамдары, отбасы мүшелері туралы қарапайым түсініктерін қалыптастыру, 2 жасында мәдени-әлеуметтік нормалар және өзіне-өзі қызмет ету дағдыларын игерту, туған елі және жері, отаны, елдіктің нышандары туралы алғашқы түсініктерін ұғындыру. 4 жасында туған Отанымыз Қазақстан туралы түсініктерін мәдениетіміздің қайнар көздері арқылы кеңейту.
Туған ел, мемлекет, рәміздер және ұлттық салт-сана туралы білімдерін толықтыру, қазақтың әдет-ғұрып мәдениетіндегі ізгілікті балалардың бойына сіңіру.
Педагогика ғылымында тәрбиенің тұтастығына әсер ететін факторлар: отбасы тәрбиесі, мектепке дейінгі ұйым тәрбиесі, қоғамдық тәрбие. Мектепке дейінгі балалардың игеретін дағдылары мен құзыреттіліктері: байланыстырып еркін сөйлейді, қарым-қатынасқа белсенді, өзі-өзіне қызмет етеді, ой-өрісі кең, іздемпаз, білуге құштарлы, физикалық белсенді; жеке қасиеттері: көпшіл, тіл табыса алады, мәдениетті, кішіпейіл, парасатты, өзіне сенімді, мейірімді, рухани байлығы: елін, жерін қастерлейді, отанын құрмет тұтады, отбасын қадірлейді, ұлтының дәстүрлерін біледі, адамгершілігі мол, бауырмал болады. Балалық шақта өмірлік, ұлттық құндылықтар жүйесінің қалыптасуы қоршаған әлем туралы түсінігін кеңейтетін арнайы ұйымдастырылған әлеуметтік, мәдени, білім беру, заттық дамытушы ортасы бұл қалыптасуды жеделдете алады. Соның ішінде кітап — ұлттық құндылықты жеткізу құралы. Мектепке дейінгі кезеңнен балаға адами қарым-қатынас құндылықтарын өмірде қолдануға, білімнің мінез-құлыққа айналуына және «өзін-өзі реттеу» формаларының пайда болуына ықпал етеді. Балаға кітап оқу бесік жырынан басталады және кітап үшінші педагог қызметін атқарады. Әр жас кезеңдегі балалардың көркем шығарманы қабылдау ерекшелігі әртүрлі. 2-3 жаста сөз бен әсерді қабылдайды. 3-4 жаста кейіпкерлер мен олардың іс-әрекетін қабылдайды, 4-5 жаста оқиғалардың ретін, кейіпкерлердің мінезін, олардың қарым-қатынасын қабылдайды. 5-6 жаста күрделі сюжетті, ертегі шығармасының бөліктерін (басталуы, шарықтау шегі, шешілуі), оның неғұрлым нәзік ерекшеліктерін қабылдайды. 6-7 жаста шығарманың мәнін, бейнелеу құралдарын, кейіпкерлердің тереңдігін, сезімдерін суреттеуді қабылдайды. Осындай мектеп жасына дейінгі балалардың ерекшелігін ескере отырып, нәресте кезеңінен бастап (күтім жасап жатқанда (жуыну, тамақтандыру және т.б.) тақпақтар мен ертегілер айтудың, көркем шығармалардың орны ерекше. Нәресте кезінен кітап оқудың құндылығы зор, бала интонацияны және дыбыстарды түсінеді, қабылдайды. Атап айтсақ, балаға арналған әдебиеттен жақсылық пен зұлымдықты, сұлулық пен ұсқынсыздықты ажыратады. Көркем шығарма балалар үшін қоғамдық өмірге бағдарланудың эталоны. Ата- ана – бала – педагогтың қарым-қатынас және ана тілінің құндылығын түсіну құралы. Сондықтан мектепке дейінгі ұйымда кітап бұрышын ұйымдастырудың қажеттілігі осында. Кітап бұрышында балаларға кітапты дауыстап оқып беру, кітаптармен толықтыруға ата-аналарды тарту, кітапты уақытша пайдалануға үйге беру қажет. Кітаптың кітап бұрышында тұру мерзімі орташа есеппен 2-2,5 апта, кітап бұрышын ата-аналардың балалармен бірге қолдануына жағдай жасау, балалардың талғамына және жас ерекшелігіне қарай ең кемінде 10-12 кітап болуы керек. Сіздердің назарларыңызға, елімздегі және шетел тәжірибелерінен баланы кітапты қарауға тыңдауға қызығушылығын тудырудағы тиімді әдістерді ұсынып отырмыз.
Қызылорда қаласындағы «Бегім ана» балабақшасына мультфильм құрастыру бойынша итальяндық ғалым Джанни Родари В.Я.Пропптың әдістемесін қолданады. Бұл әдістеменің ерекшелігі түрлі-түсті иллюстрация немесе сызба түрінде бөлек карталарда сюжеттер бейнеленеді (мысалы, «…баяғы бір заманда», «ерте-ерте, ертеде қояндар отбасы өмір сүріпті» т.б.). Алдымен, ол балаларға таныс ертегіні талдап, қайталап айтып беруге көмектеседі. Келесіде педагог балалармен бірге ертегі функцияларының иллюстрацияларын немесе сызбаларын бірге ойластырып, мультфильм түсіретін нұсқалар дайындай алады. Уақыт өте келе ол таңдалған карталардың көмегімен олардың құрылымын құра отырып, өзіңіздің ертегілеріңізді ойлап табуға мүмкіндік береді.
Келесі АҚШ елінде қалыптасқан «Буктрейлер» әдісі кітапқа деген қызығушылығының, мотивациясын оятуда мүмкіндігі жоғары. Буктрейлер — кез келген еркін немесе көркем формадағы кітап туралы баяндайтын қысқа бейне. Әдістеме 4 кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңінде, кітап туралы қысқаша бейне роликті қарау, одан әрі қабылдауға бағытталған буктрейлердің мазмұны бойынша әңгімелесу, көркем шығарманы қабылдайды. Келесі кезекте әдеби шығарманы тікелей қабылдау (тыңдау) жүзеге асырылды. Оқу үрдісіне буктрейлерлердің осылай эпизодтық енгізілуі балалардың реакциясын көруге, олардың қызығушылық деңгейін бағалауға мүмкіндік берді. Ұйымдастырылған іс-әрекеттің бөлігі ретінде қолданылады. Әдеби кештерді өткізу барысында тәрбиеші автордың өмірбаянын айтып берді, оның шығармасы бойынша буктрейлер көрсетілді, оны көргеннен кейін балалар қай шығарманы ұнатқанын, қай шығарманы оқуға құштарлығын білдіретінін айта алды. Жазушының шығармасы бойынша әдеби ойын немесе шығарма бойынша драматизациялық ойын ұйымдастырылады. Сонымен қатар, топтың кітап бұрышында көрме ұйымдастырылып, балалар кітаптар мен иллюстрацияларды тамашалады. Үшінші кезеңде бірте-бірте балалар буктрейлерге қызығушылық таныта бастады, буктрейлер қалай жасалатыны туралы сұрақтар қоя бастады, сондықтан балалар буктрейлерді жасауға шақырылады. Балалар үшін таңдау жағдайы жасалды – шығарма жанрын таңдау, біз бірлескен немесе жеке буктрейлер жасаймыз, иллюстрацияларды жинаймыз немесе бейненің қалай дубляждалатынын өз сызбаларымызды саламыз. Жұмыстың төртінші кезеңі – көркем әдебиетке деген қызығушылықты тудыру үшін буктрейлер жасау бойынша ата-аналармен бірлесіп жұмыс жасау (кітап бойынша қысқаша бейнеролик; кітапқа бейне аннотация; кітаптың ең жарқын және ең танымал сәттерін қамтитын, оның мазмұнын визуалды түрде көрсететін миниатюралық бейне (тизер) қызықтырылады. Сондықтан мәтінді көрнекі түрде бейнелеуде буктрейлерлердің келесі түрлерін қолдану: ойын түрінде (кітапқа негізделген шағын фильмдер, онда бейнені түсіру немесе кітаптың фильмге бейімделуінен үзінділерді пайдалану); көркем әдебиет (цитаталар, иллюстрациялар, кітап беттері, фотосуреттер және т.б. бар слайдтар жиынтығы); анимация (кітап бойынша мультфильм).
Мектеп жасына дейінгі балалардың кітапқа қызығушылығын қалыптастыруда Финляндия тәжірибесін де ұсынамыз. «Финляндия білім беру жүйесінің табыстылығы неде?» деген сұраққа жауаптың бірі осы деп ойлаймын. Мектепке дейінгі кезеңнен баланың кітапқа қызығушылығын туғаннан кейін 2 айдан бастайды екен. Ата-аналары 1 жастан кітапханаға балаларын апарады. Кітапханаға коляскаларымен кіреді. Кітапханада 100 кв балаларға арналған оқу залы бар, жас ерекшелігіне қарай кітаптар топтастырылған. Баланың кітапқа қызығушылығын оятуда кітапханада иттер қызмет жасайды. Ол үшін иттер арнайы үйретілген. Ит кітапты оқыған кездегі тыңдауына балалар қызығып бірге тыңдайды екен. Мектепалды даярлық тобындағы балалар кітап тыңдауға жаттыққаны соншалықты веб камера арқылы интерактивті тақтадан кітапты көріп отырып, педагогтың оқығанын тыңдайды. Аталған тәжірибелерді біз Қызылорда қаласында «Бегім ана» балабқшасына енгізіп отырмыз. Сонымен төмендегідей қорытындылаймыз.
● Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың кітапқа қызығушылығын дамытуға жеткілікті мән беру;
● Жайлы, тартымды жабдықталған балалар кітапханаларын көбейту;
● Жұмыс істеп тұрған кітапханаларда балаларға арналған оқу залдарын ұйымдастыру;
● Балалардың жас ерекшелігіне қарай кітаптар қорын толықтырып, жаңартып отыру;
● Баланың бойында ұлттық құндылықтарды қалыптастыру үшін отбасымен ықпалдастықты күшейту;
● Педагогтардың кәсіби құзіреттілігін жетілдіру үшін білім жетілдіру курстарының бағдарламаларын әзірлеу, жүргізіліп жатқан курстарға жаңа модульдер қосу;
● Қазақ тіліндегі балаларға арналған кітаптар мен цифрлық ресурстарды көбейту;
● Желідегі жауыздықты насихаттайтын балаларға арналған контенттерді бұғаттауды қолға алуды мәдениет және цифрлық дамыту, инновация министрлігімен бірге қолға алуды ұсынамын.
С.Н.Жиенбаева,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор.
