Мемлекет басшысы ұлтымыздың ұлы тұлғаларының бірі, көрнекті ғалым Қаныш Сәтбаевтың 125 жылдық мерейтойын атап өтуге ерекше назар аударды. Осынау уақыт жылдамдығы еселеп артып отырған уақытта «Атаулы даталар» аясында тұлғалардың мұрасына тағы да бір үңіліп, санамызда қайта жаңғырту-жастардың міндеті. Бұл шаралар ұлттық жадымыздың жаңғыруына, руханиятымыздың көкжиегінің кеңеюіне елеулі ықпал етері анық, өйткені, олардың мұрасы біздің қоғам үшін рухани құндылықтар қалыптастырды.
Қ.Сәтбаев ұлты үшін жасаған теңдессіз еңбегімен ғылым-білім арқылы ғана ізгі құндылықтарды бірнеше буынның санасына сіңіріп келді, әлі де сіңіре бермек. Құндылықтар жүйесі ұлттық заңдылығы айқындап берген. Осы орайда, Қ.Сәтбаевтың ғылыми мұрасы отандық ғылымның баға жетпес құндылығы деп айқын айта аламыз.
Қ.Имантайұлы көрнекті геолог-ғалым, Қазақ ғылым академиясының тұңғыш президенті, ұлттық академиялық ғылым жүйесін ұйымдастырушы ғана емес, ол өзінің қайраткерлігі мен жасампаздығы арқылы жалпы қоғам үшін ізгі құндылықтар қалыптастырған тұлға, ол бірнеше буынды тәрбиеледі және сол мызғымас құндылықтардың әлеуеті әлі де бізді тәрбиелеп келеді.
Тау тұлғалы, барлық саналы ғұмырын жер асты байлығын зерттеуге арнаған қазақ ғылымының атасы Қ.Имантайұлы сан қырлы талант иесі, оның еңбектеріндегі қандай құндылықтар еді? Менің ойымша, Сәтбаев қалыптастырған құндылықтардың үш тұғыры бар: бірінші, әлбетте, ол білім мен ғылым құндылығы. Екінші, ол еңбек құндылығы. «Труд автопортрет каждого из нас» деген Қ.Сәтбаевтың төл афоризмі белгілі, яғни әрбіріміздің автопортретіміз еңбегіміздің деңгейімен өлшенетінін атап көрсеткен еді. Үшінші, ол ел мен жер құндылығы, яғни қазіргі риторикада көп қолданылатын мемлекетшілдік қасиет.
Бүгінде көп айтылып жүрген, Қ.Сәтбаевтың Совет Одағы делегациясының құрамында Ұлыбританияға барған сапарында У.Черчилльдің: «Қазақтардың барлығы Сіз сияқты еңселі, биік пе?» деген сауалына: «Жоқ, қазақтардың ішіндегі ең кішісі мен болармын, менің халқым менен әлдеқайда биік» деген жауабын сөз жүзінде ғана емес, ұлтының мүддесін жоғары қоюдың жарқын үлгісін іс жүзінде дәлелдегені баршамызға аян.Сол себепті де Сәтбаев мұрасы мен оның феномені-ұлтты тәрбиелеуші рухани қуатқа ие. Егер әріге бармай-ақ, ХІХ ғасырдың соңында өзінің конструктивті қоғамдық сыны арқылы Абай, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде сан қырлы саяси-интеллектуалдық қызметі арқылы Алаш қайраткерлері ұлтты тәрбиелесе, ал ХХ ғасырдың екінші жартысында бұл істі Қ.Сәтбаев өзінің жасампаздық қызметі арқылы жалғастырды. Шын мәнінде, ол қоғамды, ұлтты біріктіретін асыл құндылықтарды қалыптастырды.Сонымен бірге, Қаныш Сәтбаевтың мұрасы тек білім-ғылым аясымен ғана шектелмейді. Сәтбаев әлемі тұңғиық, мұрасы сан қырлы.
1946 жылы Қазақ ғылым академиясының негізін қалаған кезеңде жасаған баяндамасына зерделей қарасақ, онда айтылған ойлары мен тұжырымдарының бүгінгі күнге дейін өзектілігі айқын екеніне көз жеткізуге болады. Қазіргі кезде айтылып жүрген ғылым мен өндірістің байланысын нығайту, жас ғалымдарды тәрбиелеу, қазақ тілін ғылым тіліне айналдыру, ғылымда қазақ халқының шаруашылық жүргізудегі ғасырлар бойғы тәжірибесінің әлеуетін пайдалану сияқты тағы басқа да кешенді мәселелерді айқындап, дамыту жолдарын көрсетіп берген. «Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз» деген Абай өсиетіне сүйенсек, Сәтбаевтың биік үлгісі әрбір ғалым үшін, жас па, тәжірибелі ме маңызды емес, бәрі үшін ортақ модель болу керек.
Жалпы Қ.Сәтбаев қазіргі буынның бағасына зәру емес. Ол-өзінің көзі тірісінде ұлттық ауқымда да, Совет Одағы деңгейінде де, планетарлық-ғаламдық масштабта да лайықты бағасын алған ғалым. Тіпті, 1999 жылы ЮНЕСКО шеңберінде 100 жылдығы атап өтілгенін біреу білсе, біреу білмес! Қазіргі отандық ғылым саласы мен қазіргі буынның, яғни біздердің міндетіміз – Сәтбаевтың өнегелі де ғибратты ғұмырын, ғылымдағы жанкешті еңбегін, ұлтының мүддесін бәрінен жоғары қойған қайраткерлігі мен жасампаздығын, күнделікті өмірдегі мәдениеті, қарапайымдылығы мен ізгі адамгершілік қасиеттерін тереңірек тану, білу, зерделеу және Сәтбаев үлгісі арқылы өзімізді тәрбиелеу. Ғылыми-педагогикалық қызметімізде Қаныш Сәтбаев мұраға қалдырған құндылықтарды студенттерге, жастарға сапалы насихаттап, басшылыққа алу.
Қаныш Имантайұлы өз қызметінде ғылымды насихаттауға, әсіресе, қазақ тіліндегі ғылым саласына ерекше мән бергенін ескерсек, Сәтбаевтың кешенді мұрасы негізінде ғылым арқылы елге, ұлтқа адал қызмет етудің жарқын үлгісін насихаттау жауапты міндет. Қ.Сәтбаев мұрасының тағы бір құндылығы осында деп ойлаймын.
Ғалым ел өмірінің қиын сәттерінде халықпен бірге күйзеліп, қанатымен су тасыған қарлығаш секілді елге көмегін ұсынып, бірнеше ұрпақты аман алып қалуы-оның кісілік келбетін одан әрі нұрландыра, биіктете түседі. Мұны Жезқазған жерін алғаш зерттеген жылдары халықты ашаршылықтан аман алып қалу үшін атқарған қажырлы еңбегінен таныдық. Ғұлама ғалымның қасиеттерінің бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі байытып тұратынына Сәтбаев өмірімен танысқан сайын көз жеткізе түсеміз. «Кімге қарап бой түзеу керек? Кімнен үйрену керек?» деген сауалға тынымсыз ізденіп, Қ.Сәтбаев өмірін зерттеу арқылы жауап таптым. Сәтбаевтың сайрап жатқан жолымен жүрген әрбір жас ұрпақтың ісі өнегелі де өміршең болмақ. «Мен қазақтың ішіндегі ең кішкентайымын, халқым менен де биік» деген Қаныш Сәтбаев өз халқына шексіз құрметін, тағы да бір ізгілігін көрсетеді. Бұл ғалымның кейінгі толқын талантты жастарға қалдырған ұлағатындай сезіледі.
Қорыта айтқанда, Сәтбаев және оның мұрасы мен құндылықтарын қоғамда, жастар арасында насихаттау, одан әрі ілгерілету ісіндегі жауапкершілік жүгі, ең алдымен, ғылыми-педагогикалық қызметтегі азаматтар мен зиялы қауымның мойнында деп ойлаймын. Сондықтан әрбір оқытушы оның әр кезеңдегі мерейтойын күтпей-ақ 1 сабағын арнайы Қ.Сәтбаевқа арнап өткізсе, еліміздегі миллиондаған студент ұлы ғалымның рухани мұрасы мен ұлт мұраты үшін адал қызмет етудің жарқын үлгісін тағы бір санасына сіңіріп, көңіліне түйетін еді.
Салтанат Мұхат,
М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық
