Әскери сала – ел қуатын көрсететін негіз. Бүгінгі геосаяси ахуалдың шиеленісі қорғанысты күшейту керегін қаперге салды. Бұл жағынан әлем елдері ерте қамданған. Ал біздегі техникалық база тіс батырғанды тізе бүктіре ала ма? Әскеріміздің әлеуеті қандай? Global Firepower-2024 рейтингінде Қазақстан 145 мемлекеттің ішінде 58-орынға орнықты. Әрине, бұл өткен жылға қарағанда жақсы көрсеткіш. Десе де әскери сарапшы қорғаныс бюджеті елдің жалпы ішкі өнімінің 1 пайызына жетпегенін айтады. Ендеше әскери саладағы мән-жайды талдап көрелік.
Техника талапқа сай болу керек
АҚШ, Ресей және Қытай үздік үштіктегі орнын мықтап сақтаған. Әскер қатарының көбеюі мен реформаға дейін жіті мән беретін алпауыт мемлекет елеулі жетістікке жетіп отыр. Бұл тұрғыда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ел іргесін нығайтып, әскер әлеуетін арттыруды айтты.
– Бүгінде әлемдік қорғаныс жүйесінде ауқымды өзгерістер болып жатыр. Қазіргі ұрыстардың әдіс-тәсілдері де басқа, әсіресе, гибридтік соғыс түрлері кең таралуда. Шабуылдар әскери ғана емес, ақпараттық, психологиялық, саяси, экономикалық және басқа да сипат алуы мүмкін. Сондықтан Қазақстан армиясы кез келген сын-қатерге дайын болуы қажет. Ол үшін әскерді жоғары технологиялық қару-жарақпен және сапалы әскери техникамен жарақтандыру, оқ-дәрілермен толықтай қамтамасыз ету айрықша маңызды. Жақында жариялаған Жолдауымда жергілікті өнім үлесі жоғары өндіріс циклін құруды тапсырдым. Бронды техника, ұшқышсыз басқарылатын ұшу аппараттары, заманауи атыс қарулары – мұның бәрін біз өзімізде шығара аламыз. Жалпы, қорғаныс өнеркәсіп кешені әскеріміздің жауынгерлік қабілетіне сенімді тірек болуы қажет,– деді Мемлекет басшысы.
ҚР авиациясында 237 ұшу аппараты, құрлық әскерлерінде 300 танк, 5,2 мың жауынгерлік броньды машина мен 246 өздігінен жүретін артиллериялық қондырғы, 456 бірлік сүйретілетін артиллерия және 407 реактивті жүйелер бар. Әскери персоналдың жалпы саны 77 мың адамды құрайды. Иә, ұрыста ұрымтал тұсты дәл тауып, тылда тактикаға сүйену қауіпті жояды. Сөйте тұра алаң көңілдің аптығы әскердің әдіс-тәсілімен ғана басылмайды. Техника тойтарыс беруге тегеурінді болу қажет.
Бұған дейін елімізде де әскери техникалар жасалып, қолданысқа берілді. Жарылыс пен кинетикалық соққыға төтеп беретін қауқары бар. Осылайша Астанадағы зауыт «Арлан», «Алан», «Номад» пен «Барыс» сияқты брондалған машиналар өндірген. Мамандардың айтуынша, доңғалаққа оқ тисе де, тағы 50 шақырым жүруге болады. Шикізат елден табылса, өзімізде өндірген әлдеқайда тиімді. Дегенмен Қорғаныс министрлігі техниканы сырттан сатып алатын көрінеді.
– Тағы бір маңызды мәселе – дамыған елдерде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде шешуші роль атқаратын әскери-өнеркәсіп кешенін жан-жақты нығайту. Ең маңызды міндет – импортқа тәуелділікті төмендететін жоғары оқшауланған өндірістік цикл құру. Біздің армиямыз жоғары технологиялық қару-жарақпен және әскери техникамен, соның ішінде бронетранспортерлермен, ұшқышсыз ұшу аппараттарымен, заманауи атыс қаруларымен қамтамасыз етілуі тиіс. Жабдықтарды жедел жөндеу үшін өндірістік қуатты күшейту, отандық кәсіпорындарды қолдауды күшейту қажет, – деді Президент.
Неде болса әскери жарақты жаңарту мен сатып алу қарқыны жаман емес. Қазақстанның Қарулы Күштері қажетті жабдықпен қамтамасыз етуде қапы қалмаған.
– Қорғаныс министрлігі үшін қару-жарақ пен әскери техниканы сатып алу Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі арқылы мемлекеттік қорғаныс тапсырысы шеңберінде жүргізіледі. 110 бірліктен астам әскери техника сатып алынып, әскерге түсті. Әуе қорғанысы күштері 4-ші буынның заманауи көпфункционалды, соқпалы және көліктік-жауынгерлік тікұшақ, әскери көліктік және оқу-жаттығу ұшақтарымен жарақтандырылады. Таяу мерзімді перспективада испандық Airbus military компаниясы шығарған A400м әскери көлік ұшақтары жеткізілмек. Орта класты әскери-көлік ұшақтарының желісін сатып алу жалғасуда, – деген еді ҚР Қорғаныс министрінің орынбасары Сұлтан Камалединов.
Рейтинг бойынша ілгері шықтық
Әлемнің әскери қуатын анықтайтын рейтинг 60 критерийге басымдық береді. Яғни, әр елдегі әскери бөлім саны мен құрамы, әскери салаға бөлінетін бюджет, техника мен құрылғының арсеналы сынды маңызды тұстар ескеріледі. Дегенмен рейтинг белгілі көрсеткіш ұсынғанымен, әскердің жағдайын нақты сипаттамайды. Бұған саяси қулық себеп болады деген болжам бар.
– Шындығында, қандай да бір елдің әскери қуатын рейтинг арқылы өлшеу мүмкін емес. Өйткені экономикадан бастап білім беруге дейінгі түрлі қосымша факторлар бар. Бұл – өзге салалар неғұрлым дамыса, әскери сала да соғұрлым күшті болады деген сөз. Былтыр 63-орында болдық.
Биыл 58-орынға шығарыпты. Түркі мемлекеттері ішінде алдымызда тек Түркия бар. Бұл ел әлем бойынша биыл 8 орында тұр. Қуатты мемлекет. Қалған елдер бізден кейін орналасқан. Орталық Азия елдерінің ішінде Қазақстан көш бастап отыр,– деді әскери сарапшы А.Құрметұлы.
Сарапшының айтуынша, рейтингте кей мәлімет қате берілген. Қазақстанның қорғаныс бюджетін 7,5 миллиард АҚШ доллары деп көрсеткен.
– Менің білуімше, іс жүзінде 2,6 миллиард доллар болды. Бұл жерде біздің бюджеттің үш жылға арналатынын ескеру қажет. Сонда жыл сайын 800-900 миллион доллар шамасында қаржы қарастырылып отыр. Биыл қанша қаражат қарастырылғанын нақты білмеймін. Бюджет кодексі әлі бекітілген жоқ. Мәжілістің екінші оқылымында жатыр. Бірақ кейбір депутаттар «қорғаныс саласына біршама назар аударылды, тәуір қаржы бөлінді» деп мәлімдеді. Десе де, Қазақстанның қорғаныс бюджеті елдің жалпы ішкі өнімінің 1 пайызына жете қойған жоқ. Классикалық жағдай бойынша, кемі 2 пайыз болғаны дұрыс, – деді ол.
Сарбаз өмірі
Отан алдындағы борышты өтеу – әрбір азаматтың алдындағы парыз. Десек те соңғы уақыттағы жүйенің жүгенсіздігі сарбаз өлімін көбейтті. Темірдей тәртіптің тұқыртып жіберуден тайынбайтыны зорлық-зомбылық пен қысымды үдетті. Жастардың әскерге барудан жалтаратыны да содан. Аман барып, ауру болып оралған баласын көрген ата-ана да алаңдаулы. Мәселенің мемлекет тарапынан шешімін табатынына сенім жоқ емес. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев әскерге барған жастарға берілетін жеңілдік жайында айтып, сарбазды қолдау керегін жеткізді. Бәлкім, бұл жас сарбаздың бойына жігер сыйлар. Бүкілармиялық кеңеске қатысқан Мемлекет басшысы әскери қызметте «әлеуметтік лифттің» маңызын тілге тиек етті. Сол арқылы жастардың қоғамнан өз орнын табуға мүмкіндік берілуі тиіс.
– Қазір осы бағытта нақты жұмыс жасалып жатыр. Әскери борышын өтеп келген азаматтар енді жоғары оқу орнына жеңілдікпен түседі. Мерзімді әскери қызметтегі сарбаздар несиесін төлеу міндетінен уақытша босатылады. Сондай-ақ, олар өздері қаласа, армия қатарынан нақты мамандық алып шығады. Жалпы, сарбаздарды әлеуметтік қолдау шараларын мейлінше көбейту қажет, – деді Президент.
Президенттің сөзінше, әскерде жүрген жастар нағыз сарбаз, нағыз маман болып шығуға міндетті.
– Әскери адамдар өскелең ұрпаққа үлгі-өнеге болуға тиіс. Әскери қызметшілерге жақсы жалақы төленуі керек. Үкімет Күштік құрылымдарға еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесіне көшкен кезде осыны ескеруге тиіс, –деді Мемлекет басшысы.
Түйіндей келе, әскер саны мен сапасының атқарар рөлі зор. Сондықтан әскери саланың әлсіремегені игі. Азуын айға білеген алпауыт мемлекеттер қатарында ел қуатының артқаны ләзім.
Әскердегі бір күн
Әскери-патриоттықты дамытуды оқу орындары өз қолына алды. Әскер десе қашқақтап, Отан алдындағы борышын өтеуден жалтарып жүрген жастардың қатары азаймай тұр. Десе де осы олқылықтың орнын толтыру үшін М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық жоғары колледжі алғаш рет республика көлемінде «Әскердегі бір күн» оқу-жаттығу далалық жиынын өткізген еді.
Бұл тың бастама бұрын-соңды ешқандай білім беру мекемесінде орын алмаған. ҚР ҰҚК шекара қызметі Қызылорда облыстық департаментінің қолдауымен оқу-жаттығу «Наурыз» далалық әскери орталығында өтті. Жастардың бойына Отанға деген махаббат пен патриоттық сезімді дарытуды көздеген далалық жиынға колледждің 100-ден астам 1-курс студенті қатысты. 100 студент үшке бөлініп, 1 әскери жасақ болып құралған.
Бұл әскери іс-шараның мақсаты – жас азаматтарды әскери борышын өтеуге шақыру, батылдыққа бейімдеу, Отанға құрмет көрсетуге, моральдық-психологиялық тұрғыда мығым болуына, салауатты өмір салтын ұстануына бағыттау.
– Әскери жиынды өткізу – өзіміздің идеямыз. Студенттерді Отансүйгіштікке, мемлекетті қорғауға, ұлттық құндылықтарымыз бен сұлу табиғатымызды аялауға үйрету – патриоттық тәрбиенің басым бөліктерінің бірі. «Қазіргі жас азаматтар әскерден қашады» деген қауесет әлеуметтік ақпарат көздерінде жиі кездеседі. Алайда біздің көздегеніміз оны жоққа шығару,– дейді М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық жоғары колледжінің директоры Жақсыгүл Тоғанова.
Сарбаздардың бір күні таңғы жаттығудан бастау алып, далалық жиын соңы жас әскерлермен кездесу кешіне ұласты. Сарбаз қатарын толықтырған жас азаматтармен кездесу алаңына Қарулы күштер ардагерлері кеңесінің төрағасы Мыңділда Рышауов, ҚР ҰҚК Шекара қызметінің Қызылорда облысы бойынша департаментінің тәрбие идеологиялық және кадрлық жұмыстар бөлімінің аға офицері, майор Өмірбек Аманбаев және өзге де сала мамандары қатысты.
– Бір күн болса да әскери тәртіпті сезініп көру маңызды. Әскер қатарына енгенде, осы алған бір күндік тәжірибе сарбаз сапындағы өмірге дағдылануға көмектеседі деп сенеміз. Жастарға әскери өмірді, темірдей тәртіпке дағдылануды көздейтін мұндай іс-шараларды дәріптеудің тәрбиелік маңызы орасан зор. Қазіргі жігіттердің санасын қорқыныш емес, өзіне деген сенім билеуі тиіс. Ақпарат айдынындағы дереккөздердің барлығы шынайы емес, сол себепті жалынды жастар үрейге бой алдырмауы қажет. Әскери құпия қатаң сақталуы – міндет. Әскер – ел алдындағы азаматтық борышыңды өтейтін орын. Әскери өмірге бір қадам ретінде ұйымдастырылған бұл іс-шараға қатысқан әрбір білім алушы ендігі сарбаз өмірінен хабардар. Яғни, психологиялық тұрғыда студент өзін дайындауға мүмкіндік алды. Қатарға қосылып, сіңісіп кету, мол жауапкершілікті алу расымен де қиын. Сол себепті осындай шаралар арқылы жастарды әскери өмірге дайындап, олардың қызығушылығын арттыруымыз керек,– дейді запастағы аға лейтенант, БӘжТД оқытушы ұйымдастырушы Оңдасын Жолдасбайұлы.
Бейбіт заманның балалары білім алуға, жаңа технологияларды игеруге әуес. Алайда ұлтқа қызмет ету тек білім алумен шектелмейді. Далалық жиын қонақтары рухани-патриоттық атмосфераға толы кеште студенттермен сарбаздық өмірдің қыр-сыры мен әскери кезеңнің маңызы, тарихта қалған тағылымды оқиғалар туралы әңгіме өрбітті. Отанға қызмет тек білекпен ғана емес, жүрекпен орындалуы тиістігі туралы кеңінен айтылды.
– Расымен де кейінгі жылдары әскерге барғысы келетіндердің қатары күрт азайды. Сондай-ақ, Instagram, Tiktok желілеріне шығатын кейбір ақпарат ата-аналардың көңіліне үрей тудырады. Алайда М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық жоғары колледжінде ұйымдастырылған әскери далалық жиын түбегейлі ойымды өзгертті. Жаңа сезім, тың тәжірибе мені ерекше күйге бөледі.
Оқу-жаттығу кезінде әскери өмірдің біз білмеген тұстарымен танысып, теориядан бөлек практикалық білім алдық. Әскерге шақыртуды қазір алмасақ та, болашақта Отан қорғаудан қашпаймыз. Далалық жиын барысында аға буынның ақыл-өсиетін тыңдап, өмірлік сабақ алдық. Бірге ән айттық, алау жақтық, шаршағанымызды да сезбедік. Оқытушылар түрлі әскери әдістерді үйретті, сондай-ақ нағыз қарулы күштердің қауқарын ұғындық. Әрбір азамат үшін ел алдындағы абыройлы парызын орындау – міндет. Батыр халықтың ұрпағы екенімізді ұмытпайық,– дейді әскери жиын қатысушысы, студент Ерасыл Айдарбек.
Түйін. Қазақстаның айбары мен сенімді қорғанысына айналған Қарулы күштердің құрылғанына 30 жылдан астам уақыт болды. Оның құрамында 80 мыңнан астам қызметкер бар. Қарулы күштердің қарамағына елдің әрбір аймағындағы әскерлер кіреді. Яғни, Құрлық әскерлері, Әскери-теңіз күштері және Әуе қорғанысы.
Әскерден жалтарып жүргендер көп, дегенмен ел Президенті оларға арнайы жеңілдіктердің қарастырылғанын айтты. Енді олар оқуға еш қиындықсыз түсе алады. Сарбаздар банкке берешек болса, әскердегі кезеңінде төлем уақытын шегереді. Сондай-ақ, өз қалауымен әскери саланың маманы болып шыға алады. Қарулы күштерде қызмет атқаратын жандардың еселі еңбегін елеусіз қалдырмас үшін бұдан бөлек тағы да көптеген ынталандыру жеңілдіктері қолға алынды.
Елдігіміздің маңызды алғышарттарының бірі – әскери күш. Отанымызды күн-түн демей қорғап, әр жанұяның тыныштығын сақтау мақсатында қайсар жүректі азаматтарды даярлау – ел игілігі үшін екенін есте сақтайық.
А.Әділжанұлы
