Қабырғасы қайысып,
Адырнасы майысып.
Ел қорғаған бабаларға таңқалып,
Өзге ұлттың бір пәтерін жалға алып,
Отырған, сол, шай ішіп…
Бағдат Мүбәрактің осы бір өлеңін оқып отырып, қарақұрым қазақтың қоп-қоңыр тіршілігін көргендей күй кешемін. Жанекпінмен, алқынып, аптығып жүріп тапқанын, таянғанын пәтерақыға төлеп, ипотекаға салып, ұйпа-тұйпа күн кешіп жүр көп қазақ. Оның үстіне, қазір үй жалдап тұру да үйреншікті іс болып бара жатыр. Әйткенмен, оның құны да аспанға шарықтап, талай қандасты жерге ұруда. Ол ол ма, қазір елдегі ипотекалық қарыз портфелінің көлемі 4 трлн. теңгеге жеткен екен. Бұл 2021 жылмен салыстырғанда 45 пайызға жоғары көрсеткіш. Жыл басынан бері маусымға дейінгі аралықта 899,8 млрд. теңгеге тұрғын үй несиесі беріліпті. Бұл да былтырғы деректен 20 пайызға жоғары.
Иә, ипотека құрдымға иіріп әкетіп, сан-қилы қиындығымен инелік-ғұмырыңды илеуге сап қояды. Айтпағым, ай сайын айналып келіп отыратын пайызы шарықтап тұрған өтемақысы. «Әуелде біліп алды ғой» дегенмен күнде құбылған заманда ақшаң бүгін бар да, ертең жоқ. Бақытсыздық адамның басында тұрақты тұрмайды. Бақыт та солай… Осы тұста ресми мекемелердің мәліметіне иек артып көрелік. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің хабарлауынша, қазір ипотека бойынша 90 күннен асып кеткен берешек көлемі 53 млрд. теңгені құрайды, бұл – ипотека бойынша жалпы қарыздың 1,3 пайызы. Берешек мөлшері 2022 жылдың басымен салыстырғанда 10 пайызға, 2021 жылдың 1 шілдесімен салыстырғанда 27,3 пайызға төмендеген. Олардың түсіндіруінше, ипотека бойынша NPL 90+ үлесінің айтарлықтай төмендеуіне халыққа зейнетақы жинақтарын пайдалану мүмкіндігін беретін мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру арқылы портфельдің өсуі әсер еткен-мыс. Сәйкесінше, тұрғын үй нарығында мемлекеттің қатысуы 75,8 пайыздан (2021 жылдың бірінші жартысындағы) 89,5 пайызға (2022 жылдың бірінші жартысына дейін) артып кеткен. Проблемалық қарыздың азаюына тағы бір себеп – банктердің займдарды қайта құрылымдауы, соның ішінде қайта қаржыландыру және үмітсіз қарыздарды есептен шығару бағдарламасы болды. Жалпы сомасы 150 млрд. теңге болатын 4,5 мың ипотекалық кредит қаржы институттарының балансынан шығарылған.
Күлкің келетін тағы бір дүние, Қазақстанда Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі бар. Бірақ, ретке келіп жатқан бағаны ес білгелі көрмеппіз де, естімеппіз. Әйтеуір, бетбақтырмай бетімен кетіп бара жатқан қу баға. Жә, енді салдар мен себепті іздеп көрелік. Проблемалық сомалардың көп сомасы 10 қаржы институтында байқалады. Әсіресе, NPL 90 + «Банк ЦентрКредит», Forte Bank және Halyk Bank-те аса жоғары. Әлгінде айтқан, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі проблемалық ипотекалық қарыз алушыларды қолдау шаралары туралы да айтты. Бірақ ол табысы ең төменгі жалақыдан аспайтын клиенттер үшін ғана жарамды. Қазіргі кезде банктермен бірлесіп, 1,1 мың несиені есептен шығару жоспарланып отырған көрінеді.
Жыртық үйдің де құдайы бар. Көптің көңілін көншітетін жаңалық, биыл халықтың проблемалық қарызын төмендету бойынша жеке жоспар бекітіліпті. Бұл ретте қаржы институттары қарызды қайта құрылымдайды, не болмаса қарызды ішінара немесе толықтай кешіреді. Бұл орайда борышкердің халықтың әлеуметтік осал тобына жатуы және жалғыз үйінің болуы да үлкен маңызға ие.
2022 жылдың бірінші жартысында 1,4 мың клиенттің (олардың 400-і әлеуметтік осал топқа жатады) 16,3 млрд. теңге сомасындағы қарызы кешірілген. 4 мың қарыз алушының 11 млрд. теңгеге проблемалық қарыздарына қатысты берешектерді алу туралы сот шешімдерін орындау негізінде өндіріп алу жұмыстары жүргізіліпті.
— Келісілген жоспарға сәйкес 2022 жылдың соңына дейін банктер 3 мың қарыз алушының (олардың 385-і әлеуметтік осал топқа жатады) 23,8 млрд. теңге сомасындағы ипотекалық қарызын жабады. 530 клиенттің 5,1 млрд. теңгесі бойынша қайта құрылымдау, 63 клиенттің 1,3 млрд. теңгесі бойынша қарызды ішінара өтеу, 2,4 мың клиенттің 17,4 млрд. теңгесі бойынша қарызды толық кешіру жүргізіледі. Бұдан бөлек, 2004-2009 жылдар аралығында ипотека рәсімдеген клиенттердің жалғыз баспанасын сақтауға бағытталған ипотекалық займдарды қайта қаржыландыру бағдарламасы жалғасады. Сондай-ақ, 2016 жылдың 1 қаңтарына дейін шетел валютасымен қарыз рәсімдеген азаматтардың қарыз жүктемесі төмендетіледі, — делінген агенттік хабарламасында.
2022 жылдың 1 шілдесіндегі дерек бойынша, 318,2 млрд. теңгеге 44,6 мың ипотекалық кредит қайта қаржыландырылып, сыйақы, комиссия, тұрақсыздық айыбы бойынша 279 млрд. теңге берешек кешірілген. Әлеуметтік осал топқа жататын 8,6 мың адам 53,5 млрд. теңгеге қосымша қолдау шараларына ие болғанын да баса айта кетпесек болмайды.
«Өз үйім өлең төсегім» деп айтып жатуды арман ететін ел үшін сөз басын өлеңмен бастадық. Енді өлеңмен түйіндейік.
Текті елді түйреді-ау тілде шұбар,
Әл-дәрмені қалмады-ау мүлде шыдар.
«Кең дала үйің болар» деген бабам,
Далада қаларыңды білген шығар.
Банк біткен әлемде тоба болса,
Тұрақтылық ұнамас оған онша.
Қасиет қой қаныңа сіңіп қалған,
Көшіп-қонып жүресің бабаларша.
Айдар САЙЛАУОВ
