Журналистика туралы қоғамда көп әңгіме айтылады. Әсіресе, дәстүрлі журналистика өкілдеріне көпшіліктің артар кінәсі жетерлік. Ең көп айтатыны «шындықтан алыс» дейді. «Үкіметтің сөзін сөйлеп, халықтан алыстап кеттіңдер» деп, дауласады. Негізі дұрыс па? Әрине, қате пікір. Мамандықтың ішінде халыққа жақыны журналистер. Оның ішінде тәуелсіз БАҚ-тың тілшілері жарғақ құлағы жастыққа тимей, елдің жоғын жоқтап, мәселе көтереді. Шешілуін талап етеді. Сонда ел неден шатасады? Ел журналист пен блогерді ажырата алмағаннан қателеседі. «Блогер елдің сөзін сөйлейді» деп ойлайды. Өздері қалаған блогерді ақша беріп шақырады да, екі жақты жауластырып қояды. Дұрысы желінің кей белсенді қолданушылары айқай мен өсектің айналасында жүреді. Оқиғаның мәніне бармай әрекет етеді. Ал, журналист заң аясында кәсіби түрде жұмыс жасайды. Қарапайым халық келе сала жағдаймен таныспай, ұялы телефонына түсіріп, желіге «жынын» шығарып, «ақысын» алған блогермін дегендерге алғысын жаудырады. Олардың жұрттың сенгенін пайдаланып қалатынын білмейді. Былайша айтқанда, уақытша жұмыс, ыңғайы келгенде «ақша жасап» қалуды көздейтіндер. Кейіннен түсініп, жолдан қосылғандардан іргесін аулақ салғандар да бар. «Журналист неге солай етпейді?» деп кіжінеді. Журналист – мамандық. Екі ғасырдай қоғамға қызмет етіп келеді. Ақын-жазушылар журналистің арасынан шыққан. Рас, соңғы кезде журналистің қызметін, жауапкершілігін білмесе де, газет ашып, оны пайда көзіне айналдырғысы келгендер арамызда жүр. Олардың кейбірі жабылды да. Енді қалғандары уақыты келгенде ақпарат кеңістігінен кетеді. Тек оған уақыт керек.
Бүгінде тағы аяқ астынан жік шықты. Ол – басылымдарға жазылуды жауға айналдыру. Олардың пиғылдары түсінікті. Қоғамнан қағажу көргендер, айтқандарын жүзеге асыра алмай жүргендер. Олар сөзге еріп, газет пен журналға жазылуды сауат, мәдениет көрмейді, қылмыс көреді. Олар бір сәт қоғамнан ақпарат саласын алып тастап көрсе, не боларын, қандай зардапқа ұрынарын білмейді. Бұл – менің айтқаным болсын деген эгоистік көзқарас. Шынтуайтына келгенде, санаулы топтың көпті азғыруы қылмыспен тең. «Кітап оқы, газет пен журналдан шынайы ақпарат қара» деген қылмыс емес! Жақсылыққа, жаңашылдыққа үндеу! Ал, «басшың басылымға жазуға үгіттеп жатса, маған хабарлас» деп, телефонын беріп азғыру, ол – қылмыс.
Сонымен екінші жарты жылдыққа баспасөзге жазылу науқаны аяқталуға таяды. Қай басылымға қанша оқырман жазылды, бұл жылына екі рет редакция қызметкерлерін алаңдатып болды. Оқырман жоқ емес, басылымдағы ақпаратпен танысып, танымдық дүниелерді оқуға қызығушылық танытатын оқырман жетерлік. Тек ортада азғыру бар, сол көп адамның пиғылын тарылтып тұр. Біз осы жолы «алдағы уақытта басылымға жазылудың тетігі қалай болады, оқырманды қалай жинаймыз?» деген әріптесіміздің мақаласын жария етіп отырмыз. Сіз де ой қосыңыз, ойлы оқырман!
Бүгінгі баспасөздің, яғни газет-журналдардың жағдайы мүшкіл. Оқырман аз, ешкім жарнама бермейді, мемлекеттік тапсырыстан алатын қаржы баспахана шығынына да жетпейді. Қағаз бағасы аспандап кетті. Баспасөз қызметкерлерінің жалақысы тым төмен, журналистерге мемлекет тарапынан ешқандай жеңілдік қарастырылмаған. Осындайдың кесірінен қазақ журналистикасы құрдымға кетіп барады. Ашқұрсақ журналистің кейбірі күнкөріс үшін жағымпаздықты кәсіп етуге мәжбүр болса, енді кейбірі бопсалаушыға айналуда. Редакциялардың жеткілікті штат ұстауға мұршасы жоқ. Он адамның тірлігін бір адам атқаруға мәжбүр. Бұл газет материалының сапасын түсіріп, салдарынан отандық журналистиканың бәсекеге қабілеттілігі төмендеп барады. Мұның соңы ауыр салдарларға әкеп соғуы мүмкін. Онсыз да ресейлік ақпараттың құрсауына шырмалған елімізді сыртқы күштер өз идеологиясын жүргізу арқылы басқа арнаға бұрып әкетуі мүмкін.
Біз бірінші кезекте баспасөзді құтқаруымыз керек. Қалай?
Оның бір жолы субсидиялау. Бұған дейін де бұл ұсынысымды жазып жүрмін. Таяуда Шымкентте Сенат депутаттары бірқатар БАҚ өкілдерімен кездесіп, дайындалып жатқан заң жобасына байланысты мәселелерді талқыланыпты. Сонда баспасөзді субсидиялау жағы қарастырылып жатқаны айтылды. Ол қалай субсидияланады, тетіктері қандай, бұл туралы сөз болмаған. Мен осы жерде баспасөзді субсидиялаудың үш механизмін ұсынғым келеді. Жұмысшы топ қай механизмнің тиімді екенін талқылап шешер. Үшеуі де қабылданса тіпті жақсы. Сонымен…
БІРІНШІ ТЕТІК
Газет-журналдың баспахана шығынын субсидиялау. Бұл жерде 100 пайыз деген жоқ, бәлкім 50 пайызға дейін, одан артық емес. 100 пайыз субсидиялау бір жағынан бюджетке салмақ, екінші жағынан бей-берекетсіздік белең алады. Атап айтқанда, шығынын мемлекет төлейтін болғандықтан, газеттерінің барлық бетін түрлі-түсті етіп, өте қымбат қағаздарға бастырып, тіпті газет беттерін қажетсіз жағдайда көбейтіп жіберуі ықтимал. Ал, шығынның жартысын ғана субсидияласа, қалған сома да жеңіл емес, сондықтан редакциялар ысырапшылдыққа жол бермейді.
Жалпы, қағаздың қымбаттауы баспахана бизнесімен айналысатын кәсіпкерлерге де ауыр соққы болып жатыр деп ойлаймын. Баспасөздің осындай шығындарын субсидиялау арқылы біз газет-журналдарға ғана емес, баспаханаларға да көмектескен болып шығамыз. Әйтпесе көптеген газеттер жабылу алдында. Олар бүгін жабылса, ертең клиентсіз қалған баспаханалар да жабылып тынуы ықтимал.
ЕКІНШІ ТЕТІК
Баспасөзге жазылымды субсидиялауға болады. Атап айтқанда, зейнеткерлерге, мүгедектерге, жұмыссыздарға, сонымен қатар студенттер мен оқушыларға 1 басылымға тегін жазылуға мүмкіндік жасау қажет. Яғни олар жазылған басылымның ақысын мемлекет төлейді. Жұмыссыздар не істерін білмей бос сенделіп не арақ ішіп жатқанша, газет оқып сауаттарын арттырып, жаңалықтардан хабардар болып отырсын. Студенттер де өздеріне қажетті ғылыми не салалық газет-журналға жазылып, білімін арттырар. Оқушылар үшін балалар журналдарының берер пайдасы мол. Мүгедектер мен зейнеткерлер де қуанып қалады.
Осы арқылы біз баспасөзге жәрдем беріп қана қоймай, халықтың газет-журнал, кітап оқу мәдениетін қалыптастыра бастаймыз, сауатын арттырамыз.
Бұл ретте Қазпоштаны ұлттық оператор етіп тағайындауға болады. Бірақ осы Қазпошта жазылушыларға газет-журналдарды жылдам жеткізу жағына мән берсе екен. Әйтпесе, әсіресе, ауылдық жерлерде жазылған газетіңді екі-үш айда бір-ақ жинап әкеп бере салатын әдеттері бар. Кейде тіпті ұмытып кетеді-ау. Газеттер онсыз да ақпарат беруде кешігеді, ал оқырманға тағы кешіксе, онда материалдарының құны да қалмайды ғой. Бұндай кезде тек әдеби газет шығарып отыру керек шығар. Бүгінгі таңда тіпті сканвордтар газетін кешіктірсең де, оның мәнін жоғалтып алуымыз мүмкін. Мәселен, «Жапаров» деген жасырын сөзге Қырғыз президенті деп сұрақ қойсаң, бірақ ол газет оқырман қолына ай жүріп жеткенде Қырғызстанның президенті ауысып кетуі де мүмкін ғой…
Жазылымды субсидиялау қалай жүреді?
Әрине, ерікті түрде. Осы санатқа кіретін азаматтар 12 айға бір басылымға немесе 6 айдан екі басылымға, не 3 айдан төрт басылымға жазылуына мүмкіндік берілсе. Каталогқа қарап отырып, отандық кез келген газетке немесе журналға жазылуына болады.
Жазылушылардың көңілінен шығу үшін баспасөзде мықты бәсеке пайда болады осындайда. Бәсеке газет-журналдың сапасын да көтереді.
Екінші жағынан, баспасөздің көбінде онсыз да мемлекеттік тапсырыс аясында материалдар жарияланады. Демек, мемлекет баспасөзге жазылымды субсидиялау арқылы өзінің насихат жұмысын, идеологиясын көбірек аудиторияға таралуына, онда да ең қажетті аудиторияға таралуына қол жеткізеді.
ҮШІНШІ ТЕТІК
Газет журналистерінің жалақысы тым төмен деп айттық. Ендеше мемлекет баспасөз қызметкерлерінің жалақысын субсидияласын.
Бұл жердегі тетік мынадай болуы керек: ең төменгі жалақының мөлшерінен аспайтын көлемде жалақының жартысын субсидиялау. Яғни, 80 мың айлықтың 40 мыңын, 120 мың айлықтың 60 мыңын, ал одан жоғарыларға да 60 мыңы ғана субсидияланады.
Әйтпесе редакцияны журналистің жалақысын ең төменгі айлық мөлшеріне дейін көтеруді міндеттей отырып, ол ақшаны, яғни 60 мың теңгені мемлекет субсидиялау. Және субсидия әр қызметкердің жеке шотына түсуі тиіс.
Бұл неліктен?
Бұл «ауа» журналистер болмас үшін және шын мәнінде қызметкердің айлығының көтерілуі үшін. Әйтпесе кей пысықай басшы айлықты субсидияның есебінен төлеп, бірақ көбейтпей отыруы ықтимал ғой. Яғни, бұрын 100 мың берсе, сол күйі қалдырып. Тек бұрын оны өзі төлесе, енді субсидия есебінен.
Қысқасы, баспасөзде істейтін әр қызметкердің айлығына субсидия есебінен 60 мың теңге қосылуы қажет. Онысы зейнетақы мен МӘМС сияқты аударымдары арқылы қадағаланатыны белгілі.
Журналистер жалақысының көтерілуі оларды ынталандырады деп ойлаймын.
Бұл жерде мына мәселені де шешіп алу керек: субсидия төленетін баспасөз қызметкерлеріне кімдер жатуы тиіс? Меніңше, бұлар шығармашылық адамдары: журналистер, тілшілер, редактор, оператор, дизайнер, фототілші, суретші т.б. Яғни, еден жуушысы, асхана қызметкері, күзетші, жүргізуші сияқтылар бұл санатқа кірмейтін болар. Әрине, мемлекет қиналмаса, олардың да жалақыларын көбейткенге не жетсін!
Міне, менің осы үш ұсынысымды заң жобасын дайындайтын жұмысшы топтар назарға алса екен деймін.
Қосымша айтып өтейін.
Бізде «бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі» дейтін бар еді ғой. Сол сияқты, міндеттемесе де немесе арнайы заң-ережеге енгізбесе де, Президентіміз бен жергілікті әкімдер табысты кәсіпкерлерді жергілікті баспасөзге қолдау көрсетуге шақырса. Қолдау әртүрлі болуы мүмкін. Біреуі мың жұмысшысына газет жаздыртып берер. Екіншісі газеттің баспахана шығынын өтеуге жәрдемдесер. Үшіншісі редакцияның бір-екі қызметкерінің айлығын төлеп тұруды өз мойнына алар. Иә, жүздеген жұмысшысы бар кәсіпорын үшін тағы бір-екі адамға айлық төлеу соншалықты ауыр болмас. Тек әкімдер кәсіпкерлерге осындай өтініш тастаса, біразы ойлануы мүмкін еді ғой.
Депутаттарымыз да Атамекен кәсіпкерлер палатасы басшыларымен кездесіп, осы ұсынысты жеткізсе деймін.
5-6 минут әнін айтып кететін әншіні 5-6 миллион теңгеге шақыра салатындар сол ақшаға 5-6 журналистің бір жылдық айлығын төлеуге болатынын ескерсе екен.
Ербол МОЛДАБЕК
