Былтыр ветеринария басқармасы облыс қазандығынан 54 млн. теңге қаржы сұратып, 23020 қаңғыбас ит пен 1803 мысықты аулап, көзін жойған. Оның ішінде 10452 ит пен 500 мысық Қызылорда қаласында нысанға ілінген. Десе де, сала мамандарының айтуынша, облыс бойынша биыл 56000 бас ит пен мысық тіршілік етуде. Бұл цифрды мамандар үй-үйді аралап жүріп шығарған. Тізімге ілінбеген қаңғыбастар саны өз алдына! Тізімге ілінбеуінің себебі, елде қаңғыбас ит пен мысықтарды есепке алып, арнайы дерекқорға енгізу заңда қарастырылмаған. Биыл жауапты органдар олқылықтың орнын толтыру үшін қаңғыбастарды есепке алатын арнайы база жасауды көздеп отыр. Десе де, бұйрыққа сәйкес база 2023 жылдың 1 қыркүйегінде толық өз жұмысын бастайды. Жылда тұрғындарға қауіп төндіретін төрт аяқты мақұлықтың көзін жойса да, қаңғыбас иттен келер қауіп көп.
Хош, АҚШ-та 1976 жылы бүкіл итті қадағалау қағидасы бекітілген. Бұл қағида тұрғындардың бәріне ортақ. Оларда қаңғып жүрген иттерді мамандар ұстап алып, тексеріп, ауруы болса емдеп, көше кезіп жүрген жануарларға арналған баспаналарға тапсырады. Сол жерден полиция офицерлерінің көмегі арқылы иттердің қожайындары іздестіріліп, қолдарына табысталады. Қараусыз қалып, «қаңғыбас» деген айдарды арқалап жүрген мақұлықтардың «бағына» орай биыл бұл қағида Қазақстанда да жүзеге аспақ.
— «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» 2021 жылғы ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңына қол қойылды. Яғни, «қаңғыбас иттер мен мысықтарды аулау және жою» деген сөздер «жануарларды аулауды, уақытша ұстауды және жансыздандыруды» ұйымдастыру сөздерімен ауыстырылды. Осы ретте ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігімен бірге «жануарларды аулау, уақытша ұстау және жансыздандыру» үлгілік қағидалары әзірленуде,- деді Қызылорда облысының ветеринария басқармасы басшысының орынбасары Әнуарбек Дәрмағамбетов.
Дәлірек айтсақ, енді елімізде заңға сәйкес биылдан бастап қаңғыбас ит пен мысықты аулау және жою жұмыстары жүзеге аспайды. Оның орнына «Жаңа қағида бойынша көшеде қаңғырып жүрген ит ауланып, көлікте ұсталып, сол маңайда иесін іздестіру жұмыстары жүргізіледі. Иесі табылған жағдайда ит иесіне қайтарылады. Ал, иесі табылмаса, итті қанажайға, яғни ит қамайтын орынға жеткізіледі. Мұнда мамандар тағы да иесін іздестіру жұмыстарын жүргізеді. Егер иесі табылмаған жағдайда 5 күн күтіп-ұстап, залалсыздандыру жұмысы жүргізіліп, ұрықсыздандырып, қайтадан ауланған жеріне жеткізіледі. Сондай-ақ, қоғамға өте зиян, агрессиялық түрдегі және ауру жануар болатын болса, ол 5 күннен кейін жойылуға жатады»,- дейді Ә.Дәрмағамбетов.
Қызу талқыға түскен бұл тақырыпқа орай қоғамда қараусыз қалған жануарларға қамқорлық көрсетіп, қолдайтындар да, керісінше қарсы топ та табылуда. Өкініштісі, өңірде тастанды болған төрт аяқтыларды уақытша ұстайтын арнайы орын жоқ. Ал, заңдағы өзгерістер 2 наурыздан бастап жүзеге асуда. Енді кімге қалай есеп беріп, қалай алдайтын екенбіз?
Сала мамандарының сөзінше, заңға сәйкес арнайы уақытша ұстау орнын салу, яғни қанажайдың сметалық құжаты мен құрылысына бас-аяғы 259 млн. қаржы қажет. Одан бөлек, жануарларды аулау, оны күтіп-ұстау, яғни акушерлік қызметі, арнайы автокөлік, коммуналдық қызметтерге 238 млн. теңге және аулау қызметін атқаратын персоналдың айлығы, одан бөлек жануарлаға қараушы, аспаз, фельдшер, тағы басқа қызметкерлердің өзіне 164 млн.теңге керек. Сонымен қатар «Қағида бойынша иттердің бір күндік тамағы 2 мың теңге деп есептелген, оның ішінде ит бір мезгіл тамақтанады, ал мысықты екі мезгіл тамақтандыру көзделген» дейді мамандар. Енді мына қызықты қараңыз, елімізде биыл зейнетақының ең төмен мөлшерi 46302 теңге болып белгіленді, егер бұл соманы айына бөлсек, Қазақстанда зейнеткерлер күніне 1543 теңге 40 тиын жұмсауы керек, ал қазақстанық иттер үшін – 2000 теңге. Ал, базалық әлеуметтiк төлемдердiң мөлшерлерiн есептеу үшiн ең төмен күнкөрiс деңгейiнiң шамасы – 36018 теңге. Тиісінше әрбір адам айына 1200 теңге 60 тиын жұмсау керек. Кімнің күнкөріс деңгейі жоғары: адамның ба, иттің бе?
Мына санға көз салсаңыз, шығынды өз қолымызбен жасап отырғандаймыз. «Аудандар мен қала бойынша күтіп-ұстау мен тамағына 30 бас итке бір жылға есептегенде 21 млн. 900 мың теңге жобамен кетеді. Жалпы құны 684 млн. теңге деп есептеп отырмыз. Бұл ойға қонымсыз қаржы, дегенмен осындай қаржы керек. Бұл жобалық есебі, әзірге нақты емес,– дейді облыстық ветеринария басқармасы басшысының орынбасары Әнуарбек Дәрмағамбетов.
Расында, санаға сыйымсыз сандар. 30 ит үшін жылына 22 миллион теңгедей шығындалғаны өз алдына, былтыр облыста 23020 қаңғыбас ит пен 1803 мысықты аулап, көзін жойғанын еске алсаңыз, төбе шашың тік тұрады. Қызылордада тек иттер мен мысықтар өмір сүретіндей түңіліп кетесің. «Осының бәрі Тараздағы бір иттің әуресі. Одан да ақылға сиятын заң шығарса қайтеді?» деп күйінеді қаланың кей тұрғындары.
Тастанды болған төрт аяқтыларға жеке адамдар да қызмет көрсете алады. Тендер арқылы, яғни қаңғыбас ит пен мысықты уақытша ұстауға орын дайындап, толық қызмет көрсетуге қауқарлы болсаңыз, мемлекеттен қаржы ала аласыз. Бұл заңда қарастырылған.
Осы ретте айта кету керек, жаңа заң бойынша Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне өзгерістер енгізу көзделген. «Жануарларға қатыгездікпен қарау» деп аталатын 316-бапта жануардың мертігуіне алып келген қатыгездікпен қарау 120 айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға немесе сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не 120 сағатқа дейінгі мерзімде қоғамдық жұмыстарға тартуға не 30 тәулікке дейінгі мерзімге қамаққа алуға жазаланады. Бұл жерде «қаңғыбас иттерді қорғауды желеу етіп, мемлекет қаржысы тендер арқылы талан-таражға түспесе екен» деген қауіп те жоқ емес.
Елдос ЕРБОЛҰЛЫ
Сауалнама
Қаңбыбас иттерді жою керек пе әлде қорғау керек пе?
Қаңғыбас иттер мен мысықтарға қатысты ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. «Қаңғыбас иттер мен мысықтарды аулау және жою» деген сөздер «жануарларды аулауды, уақытша ұстауды және жансыздандыруды» ұйымдастыру сөздерімен ауыстырылды. Бұл қаншалықты дұрыс? Өзекті мәселеге қатысты өңір тұрғындарының арасында сауланама жүргіздік.
Майя ИРГАЙБАЕВА, зооволонтёр:
Еліміздегі «Жануарларға жауапкершілікпен қарау туралы» 2021 жылғы ҚР кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңымен танысып шықтым. Жаңадан енгізілгелі отырған өзгерістерді қуана қабылдадық. Дегенмен, заңда көзделген талаптарды орындау үшін мемлекет тарапынан бақылау күшейтілуін және халық арасында түсіндірілу жұмыстары жүргізілу қажет деп санаймын.
Дәл қазір қаңғыбас ит пен мысықтарды аулау тоқтатуына байланысты халық арасында түсініспеушілік, наразылық туындауда. Сондықтан заң жобасын қарауды жылдамдатып, тезірек іске асыруды қолға алу керек деп есептейміз. Себебі, біз онсыз да осы мәселе бойынша өзге елдерге қарағанда артта қалып келе жатырмыз. Өзге елдерде, мысалы, Түркия елін алып қарасақ, қаңғыбас ит пен мысықтардың көшеде тамақтануы үшін арнайы орындар жасақталған. Олар есепке алынып, жыл сайынғы міндетті вакцина салынады, олардың қауіпсіздігі және суық күнде жаурамау үшін, тіпті банктерге кіре беріс есіктерін түнгі уақытта ашып қояды. Мемлекетіміз осыдан үлгі алу керек деп ойлаймын.
Біз қазақ мысықтарға сақтықпен қарайтын, қарғысынан қалудан қорқатын, кез келген жағдайда обал-сауапты білетін елміз. Өзге шет елдерді мысалға келтірмей-ақ, Қазақстанның өзге облыстарын алсақ, бәрінде қаңғыбас жануарларға арналған қабылдайтын баспана бар. Тек біздің облысымызда жоқ. Осы жағдай мені көп ойландыратын. Соның әсерінен әлеуметтік желі арқылы хабарландыру беру, өзім секілді ойлап, өзім секілді осы мәселеге алаңдайтын команда жинақтадым. Қатарымыз күннен күнге көбюде. Осы орайда айту керек біздің басты мақсатымыз, мақсатымыз иттерге баспана ашу емес, қаңғыбас ит пен мысықтарды болдырмау, жергілікті халықты жануарларға деген ой-пікірін өзгерту, аяныш сезімін ояту, жануар алдындағы жауапкершілігін сезіндіру. Ең бастысы, адамдар жауапкершілікті сезіне қаңғыбас ит пен мысықтар болмас еді. Біз халықты мейірімді болуға, зорлық зомбылыққа қарсы тұруға, адами қадір-қасиеттерін жоймауға шақырамыз.
Мақсатқа орай қалай қол жеткіземіз? Әрбір тұрғын үйсіз жануарды көргенде тамақтандыруға, жол-көлік оқиғасына тап болған немесе медициналық көмек қажет болған жағдайда қасынан өтіп кетпеуге, өз үйіндегі жануарлардың, яғни асырап отырған ит пен мысықтарына уақытылы стерилизация мен кострация жасатуға, екпелерін салдыртуға үгіттеу арқылы қол жеткізуді көздейміз.
Жаңа заңда қаңғыбас ит пен мысықтарды азайту үшін стерилизациялау негізгі қағидасына кіреді және оны жергілікті ветеринариялық клиникалар арқылы жүзеге асыру және біз секілді бастамашыл топтардың бастауымен құрылып жатқан жеке баспана арқылы жүзеге асыру көзделген. Бірақ, қойылатын талаптар бар. Оның ішінде, талапқа сай жылы жер болуы керек. Операция жасайтын арнайы білімі бар ветеринар болуы міндетті.
Бұл заң аясында қараусыз жүрген ит пен мысықтардың одан әрі көбеюінің алдын алу мақсатында залалсыздандыру, яғни ұрықсыздандыру жұмыстары жүргізіледі. Одан әрі қарай қажетті күтім аяқталғаннан кейін 1 жылға міндетті екпесі салынып, көшеге қайта жіберіледі. Осы орайда көпшіліктің көкейінде «ол қоғамға қауіпті, олар адамға шабуыл жасайды» деген пікір қалыптасқан. Білікті ветеринарлардың пікірінше және ғылыми зерттеулерде бұл жануарлардың қоғамға зиянсыз екені көрсетілген. Иттің иесіне немесе көшедегі адамға шабуыл жасау себебі ұйығу кезіндегі жұбын қызғану. Ал, ұрықсыздандырылған итте ұйығу болмайды. Ағзада ұйығу процесі жүрмегенде еркек итте және ұрғашы итте мінез-құлықтың тұрақтылығы байқалады. Адамға шабуыл жасамаса, дені сау ешқандай жұқпалы аурумен ауырмаса ол ит адам баласына басқа қандай қауіп тудыруы мүмкін? Үй жағдайында иесіне шабуыл жасайтын иттердің себебі де осы. Себебі ағзада ұйығуға сұраныс оянады. Бірақ ит байлаулы тұр. Сол себептен ызадан иесінен алады. Кейде иелерінің иттерге қатыгездік танытуы өкінішке орай кездесіп тұрады. Жайшылықта адам өзі итке агрессия көрсетпесе ит өзі бастап шабуыл жасамайды. Ит өзін өзі қорғау үшін ғана шабуыл жасауға барады.
Болат НҰРХОЖАЕВ, қоғам белсендісі:
Итті сыртқа бос жіберуге болмайды. Егер оны босататын болса, адам өзімен ертіп, шынжырлап, қарғыбау мен тұмылдырықпен алып жүру керек. Болмаса қорада арнайы тор ішінде бағу керек. Себебі, кез-келген иттен қауіп төнеді. Оны өзіміз де көрдік.
Екі жыл бұрын немеремді ит тістеп, талады. Араша түсіп, итті қолға түсірдік. Мақұлықтың мойнында қарғыбау болғанымен, оның иесін табу мүмкін болмады. Заңға еңгізілген өзгерістер мен толықтыруда көрсетілгендей, қаңғыбас итті ұстап, оның иесін іздеу дегенді түсіну қиын. Себебі, адамға қауіп төндіріп не болмаса жарақат салса, итті ұстап, иесін іздеген жағдайда, иттің иесі мойнына алмайды. Себебі, ол мақұлық үшін айыппұл арқалайтынын анық біледі. Немеремді талаған итті ветеринар мамандарды шақыртып аттырып тастадым. Ал, қарғы бауы бар итті іздеген иесін көргенім жоқ.
Осы жағдайды ескерек отыра, заңға ұсыныс беру керек. Әрбір ит асыраушы итінің қарғы бауына өз мекен-жайын жазып қоюы тиіс. Сол кезде жаңадан енгізілген заңға сәйкес, иттің иесін іздестіру жұмысы ақылға қонымды болады.
Мысалы, бүгін №264 мектеп-лицейінің жанында балалармен бірге алты ит жүр. Осы алты ит оқушыларға қауіп төндірмейтініне кім кепіл? Бұл жерде итті асыраушы тұрғындарда жауапсыздық көп. Ауылдағы секілді, итті мал қоруға босатып жібергендей, иттерін сыртқа шығарып жібереді. Бұл ауыл емес, қала. Сол иті адам қапқан жағдайда, оның иесі мойындамайды. Сол себепті, қаңғыбас итті ұстап, иесі анықталмаған жағдайда қоғамға қауіпсіз болса да, көзін жою керек.
Мақұл, қаңғыбас ит қорғалды дейік. Ал, адамды, балаларды иттен кім қорғайды? Менің немеремнің басына ит 7 см болатын тыртық қалдырды. Тамағын орып жібергенде жағдай қалай болатын еді? Құдай сақтап, аман қалды. Ал, басқа жағдай болғанда, иттің иесін мен қайдан табамын? Сол себепті, заңдағы өзгерістерді бір бағытта қарамау керек. Итті асыраушы адамның да жауапкершілігін күшейтуді заңмен белгілеу керек.
