Апта басында қызылордалық журналистер шұғыл бас қосты. Т.Жүргенов атындағы Шығармашылық үйінде «Масс-медиа» туралы заң және журналистиканың болашағы» тақырыбында дөңгелек үстел өтті. Отырысты Қазақстан журналистер одағының Қызылорда облыстық филиалы ұйымдастырды. Өткен жылдан бері журналистер арасында талқыға түсіп, одан кейін жаңадан сайланған Парламент депутаттарына ұнамай кері қайтарылған заң жобасының шикі тұстары әлі көп. Дархан Қыдырәлі басқарған Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі қабылдата алмаған заң жобасы енді жаңа Мәдениет және ақпарат министрлігі құрылған кезде Аида Балаеваға көшті. Әлі де иі қанбаған, түсініксіз тұстары көп заң жобасын талқылауға жиналғандар «журналистердің мүддесін қорғауға арналмаған» деген тоқтамға тоқтады.
Қолына қалам ұстағандар біледі, бұған дейін ҚР Үкіметінің қаулысымен «Ақпарат саласын дамытудың 2020-2022 жылдарға арналған» ұлттық жоспары бекітілген болатын. Алайда, бұл ұлттық жоспардың өзі шикі болып, үш жылдағы мақсатына жете алмаған-ды. Үш жылдан кейін, нақты айтқанда, 2023 жылға қарай тұтынушылардың отандық ақпараттық өнімге деген сұранысының деңгейі кемінде 70 %-ға, ал, БАҚ-та мемлекеттік саясатты жария етуде халықтың қанағаттану деңгейі кемінде 70 %-ға артады» деген есекдәме нәтиже күтіліп еді. Сол үш жыл артта қалып, енді жаңа заң жобасын талқылау басталып кетті.
Дөңгелек үстелді Қазақстан журналистер одағының Қызылорда облыстық филиалы төрағасы Аманжол Сақыпұлы жүргізді. Шығып сөйлегендер жаңа заң жобасының әрбір бабына тоқталып, дәл осы қалпында қабылдауға жол бермеу керектігін сөз етті. Қазіргі 26 баптан тұратын «БАҚ» туралы заң өзгерістері 2018 жылы қолданысқа берілген еді. Алты жыл журналистерге жақсылы-жаманды қызмет етті. Енді БАҚ өкілдеріне мүддесін қорғайтын жинақы жаңа заң керек. Оны депутаттар қабылдарда бұқаралық ақпарат құралдарында тер төгіп еңбек етіп жүрген журналистер ұсыныстарын негізге алып, екі шұқып, бір қарау керек.
Енді жаңа заң жобасына келейік. Заң жобасы 70 баптан тұрады. Бұрынғы Қазақстан Республикасының «БАҚ» және «Телерадио хабарларын тарату туралы» заңдары біріктірілген. Қызық болғанда, бұрынғы мәтіндер сол күйінде тұр. Тек «бұқаралық ақпарат құралдары» деген сөздің орнын «масс медиа» деп ауыстыра салған. Ал, жаңадан енгізген кей баптарының мәтіні түсініксіз және қайталанған тұстары бар.
Негізі сөз бостандығына еркіндік бар. Ол заңда анық жазылған. «Сөз, шығармашылық бостандығына, өз көзқарастары мен сенiмдерiн баспа арқылы және өзге де нысанда бiлдiруге, ақпараттарды заңда тыйым салынбаған кез келген әдiспен алуға және таратуға Қазақстан Республикасының Конституциясында кепiлдiк берiледi» делінген. Осыны алға қойып, еркіндікті асыра пайдаланып жүргендер кездеседі. Заңды тіркелген ақпарат құралдары біреудің ар-намысына, іскерлік беделіне нұқсан келетін дерек қолданбайды, жалған ақпарат таратпайды. Дәстүрлі БАҚ-қа жалғандық жат. Көбіне боғауыз сөз бен теріс әрекеттер әлеуметтік желілер мен ютуб арналарында кездеседі.
Қош, масс-медиа қызметінің негізгі қағидаттары қандай десеңіз, айтайық. Заңдарда тыйым салынбаған кез келген тәсiлдермен еркiн ақпарат алу және тарату, сөз бен шығармашылық бостандығы құқықтарына конституциялық кепілдіктерді қамтамасыз ету; жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің ақпараттық тәуелсіздігі мен ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету; жеке және заңды тұлғалардың құқықтарының теңдігі; таратылатын ақпараттың заңдылығы мен сенімділігін қамтамасыз ету; объективтілікті қамтамасыз ету; бұқаралық ақпарат құралдарының, жеке және заңды тұлғалардың қызметін тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау; отандық теле, радиоарналарды дамыту, отандық теле, радиобағдарламаларды жасауға және трансляциялауға жағдай жасау; бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы қызметтің жариялылығы және ашықтығы; телерадио хабарларын тарату саласында жаңа технологияларды енгізуге ықпал ету; өзін-өзі реттеу институттарын дамытуға жағдай жасау; кәсіби және этикалық мінез-құлық нормаларын сақтау; жеке өмірге қол сұғылмаушылықты, азаматтың ар-намысын және қадір-қасиетін құрметтеуді қамтамасыз ету; ақпаратқа қол жеткізудің теңдігін қамтамасыз ету; отандық бұқаралық ақпарат құралдарын бәсекеге қабілеттілікке ынталандыру; қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Барлығы 17 тармақ.
Жаңа заң жобасында баспасөз картасы деген жаңа ұғым енгізілген. «Баспасөз картасы журналистің (бұқаралық ақпарат құралдары өкілінің) ерекше мәртебесін растайтын және осы заңда көзделген құқықтарды беретін құжат және (немесе) электрондық құжат» делінген. Және баспасөз картасын уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен журналистің баспасөз картасын беру мәселелері жөніндегі комиссия береді екен. Жалпы, билік бәрін өз қолына алмақшы. Билік қолға тиген соң журналистерді «картасы бар» және «картасы жоқ» деп бөліп, екі ортаға от тастамақшы. Картасы барларға бар жағдайды жасамақ. Баспасөз картасын алған журналистің мәдени-бұқаралық іс-шараларға өтеусіз негізде жариялау мақсатында қатыса алады, біліктілікті арттыру шеңберінде өтеусіз оқуға жол ашылады, уәкілетті орган айқындайтын өзге де құқықтарға ие болады. Ал, картасы жоқтар жиналыстардың есігін сығалап, оларды күңдеумен күндерін өткізбек. Қоғамның мәселесімен айналысуы тиіс БАҚ өкілдері осыдан кейін өз-өздерімен арпалысатын болса, ол билікке тиімді емес пе? Міне, дөңгелек үстелдегі әңгіме осыған тірелді.
Бір қызығы, заңда мерзімді баспасөз басылымдарына арналған субсидияларды бөлу тәртібі көрсетілген. Мерзімді баспасөз басылымдарына жазылуды субсидиялау үшін тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда айқындалатын бюджет қаражаты бөлінеді. Және мерзімді баспа басылымдарына жазылуды қамтамасыз ету жоғары оқу орындар мен мекемелердің оқырмандары үшін жүзеге асырылады. Оның үстіне мерзімді баспасөз басылымдарын субсидиялау уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылмақшы екен. Негізі «меншік нысанына қарамастан тең дәрежеде жүзеге асырылады» деп жазылу керек. Бұл жерде де нақтылық жоқ.
Тағы бір мәселе, сұрау салуға қатысты. «Сұрау салынған мәліметтерді беруден бас тартқанда бұқаралық ақпарат құралының өкілі жоғары тұрған органға, лауазымды тұлғаға, сотқа Қазақстан Республикасы заңдарында белгіленген тәртіппен шағым жасауы мүмкін» болмаса «бұқаралық ақпарат құралының өкілі сұрау салынған ақпаратты беруден бас тартуға мемлекеттік басқару органдары мен лауазымды тұлғалардың азаматтардың құқықтарына нұқсан келтіретін құқыққа сыйымсыз әрекеттеріне шағым жасау үшін Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен шағым жасауы мүмкін» деп жазылған. Дұрысы, мүмкін емес, жасай алады.
Сонымен ұсыныстарымызға келейік. 2015 жылғы 16 қарашада қабылданған «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заңында «ақпарат – ақпарат иеленуші алған немесе жасаған, кез келген жеткізгішке түсірілген және оны сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректемелері бар тұлғалар, заттар, фактілер, оқиғалар, құбылыстар және процестер туралы мәліметтер» деп, жаңылтпаш анықтама берілген. Оған қоса «осы заңның күші «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының заңында көзделген бұқаралық ақпарат құралдарына ақпарат беру тәртібіне қолданылмайды» деп, нықтаған. Журналистер осы тұста заң жобасында жазылған «бұқаралық ақпарат» ұғымын былайша толықтыруымыз керек: «бұқаралық ақпарат – масс-медиа саласындағы мамандар тарататын тұлғалардың шектеусiз топтарына арналған баспа, аудиовизуалды және өзге де хабарлар мен материалдар». Сонымен бірге «масс-медиа өнiмi» ұғымын да «тексерілген нақты деректерден құрылған мерзiмдi баспасөз басылымының жеке нөмiрiнiң немесе аудиовизуалды бағдарламасының таралымы немесе таралымының бiр бөлiгi, радио, теле, кинохроникалық бағдарламалардың жеке шығарылымы, сондай-ақ, интернет-ресурста орналастырылған ақпарат» деп, толықтыра түскен дұрыс.
Дау болған баспасөз картасы жайында. «Баспасөз картасын уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен журналистің баспасөз картасын беру мәселелері жөніндегі Комиссия береді» делінген. Баспасөз картасын алып тастау керектігі дөңгелек үстелде бір ауыздан қолдау тапты. Егер күштеп енгізетін болса, комиссия Қазақстан журналистер одағының құзіретіне берілуі керек.
«БАҚ туралы» заңдағы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңдарды бұзу үшін жауапкершілік» тарауында «Журналистің заңды кәсіптік қызметіне кедергі жасау Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады» делінген. Бұл бап жаңа заң жобасында алынып тасталынған. Біздің талабымыз, осы бапты қайта қалпына келтіру керек.
Заңға арнайы «Журналист мәртебесі» тарауы қосылып, онда журналистің имиджін көтеру бағытында «Мекемелер, оқырмандар, көрермендер, тыңдармандар, жекелеген азаматтар тарапынан журналистің кәсібіне құрметпен қарауға және тиісінше ар-намысы мен қадір-қасиетіне негізсіз тиісіп, құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға тиіс» деген секілді баптар жазылу керек.
«Мерзімді баспасөз басылымдарына арналған субсидияларды бөлу тәртібі» бойынша «Мерзімді баспа басылымдарына жазылуды қамтамасыз ету жоғары оқу орындар мен мекемелердің оқырмандары үшін жүзеге асырылады» деген бабы нақтыланып, субсидия меншік нысанына қарамастан тең дәрежеде бөліну керек. Яки, «мерзімді баспасөз басылымдарын субсидиялау уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен меншік нысанына қарамастан тең дәрежеде жүзеге асырылады» деп, басы ашылып, жазылу керек.
«Бұқаралық ақпарат құралының берілген ресми хабарларды түсіндіру жөніндегі жазбаша сұрау салуына ақпарат иеленуші сұрау салу тіркелген күннен бастап екі жұмыс күнінен кешіктірмей жауап ұсынуға не оны ұсыну мерзімін немесе уәжді бас тартуды көрсете отырып, Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалған тәртіппен жауап беруге міндетті» делінген бапта көрсетілген мерзім бір жұмыс күнінен кешіктірілмеуі керек.
Қазақстан Республикасының Педагог мәртебесі туралы заңының «Педагогтің кәсіптік қызметін қамтамасыз ету» деп аталатын бабындағы «Педагог кәсіптік қызметін жүзеге асыру кезінде оған тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу бойынша міндетті жүктеуге жол берілмейді» деген сөз «баспасөзге жазылу бұл қызмет түріне жатпайды» сөзімен толықтырылу керек. Себебі осы күні жазылу науқанында таласқа түсіп тұрған заңның осы бабы. Осы бапты пайдасына жаратып, ұстаздардың арасына ши жүгіртіп, журналистер мен педагогтерді қырық пышақ етіп, тасада отырғандар баршылық. Әйтпесе, әр кезде байсалды да парасатты ұстаздар қауымы оқудан, білімін толықтырудан қашқан емес. Оқырман бар, тек түсінбеушілік ара жікті айырып тұр. Сондықтан қайбір заң болсын, қателікке орын бермеуі қажет.
Дөңгелек үстел қорытындысында өз қолымыздан келетін өңірде жасайтын жұмыстарға да тоқталдық. Мәселен, қазір мерзімді баспасөздің басым бөлігі облыстық әкімшіліктің, басқармалардың желіде жарық көрген ақпаратын пайдаланады. Себебі тәуелсіз БАҚ журналистері жиналыстарға шақырылмайды. «Адам саны көбейіп, жұмыс жасауға кедергі болады» дейді уәждері. Ендеше басқа амалды біз айтайық, облыстық әкімшілік ғимаратында болатын жиындар, басқосулар тәуелсіз БАҚ үшін ЗУМ платформасын пайдалану арқылы көрсетілсін. Екі жаққа да тиімді.
Екіншіден, мемлекеттік мекемелер тарапынан ақпаратты себепсіз бермеу, ақпаратты беруде созбалаңға салу, қабылдаудан бас тарту т.б. журналист қызметіне кедергі келтіретін жағдайлар орын алғанда Журналистер одағының облыстық филиалының ұйымдастыруымен басқосулар өткізіп, журналист құқы қорғалып отыру керектігі айтылып, бір ауыздан мақұлданды.
Үшінші, журналистика мамандығын насихаттауға арналған жергілікті арналардан «Қандай мәселе көтеріп жүрсіз, журналист?» деген секілді хабар дайындалып, көрерменге ұсынылу керек. Сол тұста журналистер де жан-жағына қарап, қоғаммен елмен етене араласып, мәселе көтеруде белсенді болады. Мәселе көтеру бағытында қандай кедергілерге тап болды, қандай мәселе шешуде ұйытқы болды, бәрі айтылатын болса, қоғамның дамуына да үлесін қосар еді.
Н.Көбегенұлы
