Бірыңғай импровизация дәстүрінде туып, егіз бір арнадан нәр алып келген ақындық поэзия мен жыраулық толғаулардың жырлайтын тақырыбы мен заманның көріністерін беруде өзіндік ерекшеліктері бар. Осы ерекшеліктерді тап басып айтқан М.Әуезов: «Жырау деген, ақын емес, жыраудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Бұның сөз үлгісі, шығармасы – толғау. Жыраудың мақсаты, міндеті – «не болса сол, көңіл ашар», «әлдене» дерлік сөзді айту емес. Ол заман сыны, мезгіл дәуір болжамын, тарихи оқиғаның мазмұн бағасын сөз қылады»-деп бағалаған.
Әдебиетте елеулі орын алып, артына өшпес мұра қалдырған көрнекті жыраулардың бірі – Бұқар жырау. Орыстардың жиілеп келіп жатқанынан қауіптенген жырау:
Ағаш үйде кәпір бар,
Пұсырманның баласы
Сірә, бір кеңес құрыңыз,
Бір ауызды болыңыз,
Қалған елді тастаңыз.
Бөтен елмен үйір боп,
Іргеңізді қақпаңыз.
Кәпір алмас демеңіз,
Наны тәтті демеңіз
Зәбірі қатты бұ кәпір
Алмай қоймай демеңіз,- деген толғауында заманның ағымынан сескенеді, халқына «орыстардың сақтану керек» деп үндейді. Бұқар жырау өзі болжаған қауіп-қатердің қайдан келетінін де анық аңғартты. Ол шығыс пен батыстағы шеңгелі мықты қос көршінің арасындағы қоныс тепкен қазақ жұртының тағдырына алаңдады. «Өткенге баға берген, бүгінгіні даралап, болашақты саралаған көріпкел» болжамдарының дәлдігі оның қазақ қоғамының тыныс-тіршілігін, елдің ішкі және сыртқы ахуалын мемлекеттік тұлға ретінде талдап-таразылай білгенін көрсетеді. Мәселен, жыраудың ұғымы бойынша ендігі кезеңде ұрпағы өзінің қысымынан қорлық көреді (Еліңді алар қолыңнан, Әскер қылар ұлыңнан) заманға бейімделіп, қулық-сұмдыққа (Өзіңнен туған жас бала, Саудагердей сарт болар) безбүйректікке (Өзіңмен бірге туысқан, Алаштан бетер жат болар) бір табан жақын тұрады. «Мына заман қай заман?» деп күйзеліп, өз дәуіріндегі қолайсыз құбылыстарды келер кезеңнің белгілері деп ұғады. Елдің келешегін, ұрпақтың ертеңін ойлап күңіренген Бұқар жыраудың болжамдарының барлығы расқа айналды. Қазақ жұрты зорлығы мен зобалаңы, тепкісі мен теперіші, озбырлығы мен ойраны көп отаршылдық дәуірді басынан өткерді. Заманы зарлы, жүрегі шерлі халқымыз бабалардан жеткен сөз – қарағай басын шортан шалудың не екенін ұқты.
Жыраулар өз шығармаларында өз жұртына жаны ашитын адамның қайраткерлік тұлғасын да танытады. Заманның тозғанын, адамның азғанын бар бояуын қалыңдатып суреттеу арқылы қазақтың намысын оятуды, іс-әрекетке қозғау салуды мақсат тұтты.
Нұрислам ҚАЛИЯДИН,
Ә.Тыныбаев атындағы
№11 мектеп-лицейінің
6 «б» сынып оқушысы
Жетекшісі Гулфайрус САДУОВА
