Әр істің тиімді бір сәті болады. Алдымызда атақты Желтоқсан көтерілісінің күндері. Ұлт намысының шырқырап, құлын болып шыңғырған кезі. Ұлт рухының шырқап, аспандаған шағы. Жастары пәруана көбелектей отқа күйіп жатқанда, қазақтардың барша зиялы қауымының бейтарап қалғаны… аузына су толтырып алғандай үнсіз қалғаны … аян ғой … аян.
Кім біледі, бәлкім, желтоқсанда жастардың өшпес ерлік жасауына – Жұбан ақынның ұлы рухын бір самғатып жіберген «Мен қазақпын» дастаны қарлығаштың қанатымен су сепкендей болса да әсер етті ме? Ол поэма қазақтың дербес ел болып қалуына өзіне қауіп төнген қараң сәтте Никита Сергеевич Хрущевтің волюнтаризмі шектен шығып кеткен неғайбыл кезеңде дүниеге келген еді.
Ерлік бір сәтте жасалғанымен оған өмір бойы әзірлену керек-тағы. Ендеше ақынның: «Мен – қазақпын мың өліп мың тірілген, Жөргегімде таныстым мұң тіліммен»,-деп айтуы өзіне жарасып тұрады емес пе?! Міне, осылай ширақ, шамырқана басталған жыр ақынның қанатты қиялымен ықылым замандарды кәрі тарихтың сар сүрлеулерін кезіп, сақ, ғұн, көне түрік қағанаттарына саяхат жасайды да:
Руым көп солардың аттарындай,
Мінезім бар таулардың қатпарындай.
Ән-жырым бар бабалар хаттарындай,
Әжімім бар бейнеттің таптарындай,– деп, серпінді ойын бір түйеді де, «мың өліп, мың тірілген» сорлы қазақ тағдырын әрі қарай қазбалай кетеді. Оның ұзақ жол өткелдерінің бетбұрыс кезеңдерінде жоғарыда келтірілген жолдарды жақсы ән қайырмасындай қайталап отырады.
Енді, міне, сол көне қасіретті тарих соқпағы ақынды орталық алаңдағы жаңа трагедияға әкеліп кіргізеді де жіберді.
Өмірде кездесетін кез келген оқиға, құбылыс атауларының бәрі объект болмаса керек. Ақын өмірде кездесетін қыруар құбылыс оқиғалардан ең маңыздысын іріктеп, таңдап алуға тиіс. Солай болғанда ғана шығарма сюжетіне лайық композиция да, шеберлік те таба алмақ.
Бұл орайда профессор Ж.Дәдебаев: «Лирикалық шығармада ақын өмірден, айналасынан көргені мен білгендерін ғана жазып қоймай, сол өзі жазып суреттеп отырған өмір құбылыстарының лирикаға арқау боларлықтай ең басты, асыл қасиеттерін жіті тани білуі керек. Бұл – өте күрделі процесс. Лирик ақынның өмір құбылыстарын тануы сананың сарабдал саралығы мен жалыны, табиғи тебіренісі мен толқынысы арқылы жүзеге асады. Ақынның көз алдындағы құбылыстың мәнін, оның ішкі мазмұнын жанымен ұғып, жүрегімен танығанда ғана оның шығармасы лирикалық құштарлы қасиетті иеленеді»,-деп жазады. Өрелі ақын Ж.Молдағалиев бүкіл қазақ халқының қасиеті мен тарихи өмірін лирика құдіретімен әрлеп жеткізген дастанның идеясы 20 жыл өткізіп болған 1986 жылғы желтоқсан көтерілісінің идеясымен ұштасып, үндесіп жатуы кездейсоқ сәйкестік болмаса керек. Қай кезеңде болмасын, өз халқының намысы мен ертеңі үшін бел қайыстырып, қолына қару алып, әділетсіз саясатқа қарсы шыққан өз ұлтының болашағына бей-жай қарай алмаған қазақ жастары, тамырын тереңге жіберген 70 жылдық тарихы бар Кеңес Одағы деген империяның бүкіл түп тамырымен босап, құлауына себепші болды. Жастар алаңға құйтырқы саясаттың құйыршығына айналып отырған туған елінің ертеңі үшін шықты. 1986 жылғы оқиғаның өткеніне биыл 35 жыл толып отыр. Ел басына туған зобалаңның себебі мен салдарын өз көздерімен көріп, саясаттың ащы таяғына арқасын тосқан, тірі қалып бүгінге жеткен батыр ұлдарымыз бен қыздарымыз, олардың сөзін жоғарыдан сөйлеген қоғам қайраткерлері де өз ортамызда. Оқиға болғаннан кейін іле-шала еліміз тәуелсіздікке қол жеткізді. Елдегі бұл саяси жағдай желтоқсан оқиғасы жайлы мәліметтердің жасырын сақталып қалмай, ел жадынан өшпеуіне және желтоқсан туралы шығармалардың тууына үлкен септігін тигізді. Бұған дәлел оқиғаның бел ортасында болған жастар мен рухани желеп-жебеп, ізденушісі болған ақын-жазушыларымыздың іс-әрекетін түгелімен баян еткен жинақтардың жарық көруі. 35 жыл елеулі өзгеріс жасап, жаңа қоғамдық формацияның тууына себепші болған оқиға үшін бір ғасырдың бір ширегіне де жетпеген уақыт. Сондықтан да желтоқсан оқиғасы жайлы жазылған шығармалар әлі де көне тарих беттеріне айнала қойған жоқ. Бірақ, желтоқсан оқиғасының тарих қойнауына ұлттық намыстың, ұлттық идеяның жемісі ретінде сіңіп кетері сөзсіз шындық. Ал, болашақ ұрпаққа желтоқсан оқиғасы шығарма, естелік, тарихи жазба беттерімен жетеді. Ұрпағымыздың жадына желтоқсан оқиғасының шын көрінісі мен ұлттың бейнесін өте ұшқыр дәлелді ойларымен терең жеткізуге мүмкіншілігі зор шығармалардың бір шоғыры проза жанрында жазылған естеліктер болып табылады. Естелік сөзіне қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мынадай түсіндірме-анықтама берілген: «Естелік – адамның көрген-білгені жайлы ауызша не жазбаша баяндалған әсері». Яғни, естелік әдеби шығарманың бір түрі болып есептеледі. Ал, жанрлық жағынан алғанда мемуарға ұқсас. Мұнда өткен уақытта өмір кешкен белгілі бір салада оза шауып өнер көрсеткен немесе ел есінде қалар еңбек еткен қайраткер жайлы немесе тарихи кезең жайларды жеке өз атынан баяндауы болады. Бірақ естеліктерді тарихи шығарма деп қарамай, мынадай айырмасын ажырата білуіміз тиіс: мұнда әңгіме болып отырған мәселе туралы әр автордың өз танымы мен сезімі оның субъективтік позициясы тұрғысынан баяндалады. Естеліктер желтоқсан оқиғасына қатысқан, тірі қалып артынан осы әрекеттері жеке өмірлеріне күйе болып жағылып, көптеген кедергілерге ұшыраған түрлі тағдырлар жайлы жазылған. Естеліктерде көркем әдебиет стилімен публицистикалық стиль астасып жатыр. Естеліктерді мазмұн жағынан алғанда бәрінің де бір сарындас және тақырыптары да ортақ сөз етер объектісі бір болғанымен әртүрлі субъективті пікірлер айтылған. Баяндалатын оқиға желісі мезгілі, іс-қимыл, әрекетті білдірген етістіктер өткен шақ формасында тұрған. Авторлар нақты деректер мен дәлелдерді дәйекті түрде бере отырып, экспресивті-эмоционалды реңкті сөздерді жиі қолданады. Көркемдік құралдар мен троп түрлері шығарманың көркем әдебиет стилінде жазылғанына дәлел.
Естеліктердің негізгі мазмұны мен болған оқиға тәсілін мынадай 2 топқа бөлуге болады: біріншісі, автордың өз басынан өткенді жазуы, екіншісі, оқиғаға қатысқан қайраткерлер жайлы ой-толғау.
Бірінші топқа Х.Қожа-Ахметтің «Ақиқаттың ауыр жүгі». Қ.Аймахановтың «Жан жарасы жазылар емес», Г.Момбекұлының «Қанды кек», Б.Елмағамбетовтің, С.Исабековтің және тағы басқа көптеген авторлардың естеліктерін жатқызуға болады. Аталған жазбаларда оқиға мазмұны бірінші жақтан баяндалып отырады. Негізгі мазмұны өз бастарынан кешкен оқиға жайлы. Екінші топқа Қ.Аймахановтың «Мен сені іздеп жүрмін», Т.Рысқұлбековтың ағасы Қ.Рысқұлбеков жайлы естелігі, Қ.Табеевтің «Профессордың ісі», А.Алтайдың «Ол он алты жаста еді» және тағы басқа. Бұл топқа енетін естеліктің барлығы да ұлты үшін жанын, ел ертеңі үшін жастығы мен өмірін қиған аяулы жандар жайлы. Аталған шығармаларда көркем әдебиет стилі бар дейтініміз автор көркем сөздерді оқиға мен оның себеп-салдары, қайраткерлері жайлы ойын қорытып бейнелі тілмен, белгілі стильдік мақсатта қолданған. Мысалы, «Тіпті осы көңілді сәттердің доп үстінде шерушілерді алыстан-ақ көзі шалып қалса бітті, құдайлары бергені. Ақилана ұмтылғанда, құдды ата жауына аттанғандай, жындана ұмтылады…».
Осы сұмдықты көзіммен көрдім. Қанды кегім көкірегіме мұз боп қатып қалды. Ол мұз өмірі жібімейді. «Бірақ Сталин репрессиясы революция еккен алма ағашын дәл жеміс бере бастаған кезеңде шауып құлатқандай болды», «Ақ қар, көк мұзда мұздай су шашып, қыздарымызды ұрып, итке талатқаны да намысқа тимеді ме? Ұясынан құлап түскен балапандай жаутаңдап, алақандай Алматының көшелерінде көмек сұрап, сергелдеңге түспедік пе?». «Көз ұзамай ертесінде-ақ түн жамылған қорқаулар (қанішер солдаттарды басқаша қалай атауға болады) алаңда жазықсыз жастарды итке талатқанын, қала берді олардың бірталайын ұрып-соғып, машинаға салып қаладан тысқары жерлерге апарып тастағынан естідік. Бұл қатігездік әр жанның жүрегіне жара салып кетті».
Естеліктегі мәтіннен жоғарыдағыдай экспрессивті эмоционалды реңкті сөздерді көптеп кедестіруге болады. Халқының қаһарманына айналып, бірақ қыршын кеткен Қайрат, Ләззат, Сәбира, Ербол сынды ұл-қыздарымыздың тағдырының талайы олардың артынан жоқтау өлеңдерінің айтылуына себепші болды. Тарихта аты қалған, батырлық қасиетімен елінің көзайымына айналған қайраткерлер атына өздері дүниеден өткен соң айтылған жоқтау өлеңдер баршылық. Осындай жоқтаулар аталған 4 батырға да арналған немесе олар кітап бетінде жарық көріп қалың көпшілікке «Желтоқсан құрбандарын жоқтау» деп аталатын деректі очерктер мен естеліктер жинағына енген.
Қыршынынан қиылған халқының қос жұлдызы болған Ләззат Асанова мен Сәбира Мұхамеджанованың аналарының жоқтауы. Екі ару да өте жас шақтарында, он екіде бір гүлі ашылмаған тұста елі үшін құрбан болды. Екеуінің тағдыр талайы, өмірлерінің кенеттен үзілуіне себеп болған бір кезең, тудырған саяси оқиға да – біреу. Осы аталған жайттар аналарының жоқтауында күрделі, орамды келген тілдік құралдар арқылы әдемі өріліп, көркем көрініс тапқан. Қос ана жоқтауларын заманға лағнет айтудан бастайды:
Мынау неткен зар заман,
Жүректіге тар заман. (Ләззаттың анасының жоқтауы).
Бұлдыр да, бұлдыр,
бұлдыр күн,
Қан жылатқан құрғыр күн.
Медет болмай Алладан,
Қызымызды жалмаған
Тұнжыраған тұлдыр күн. (Сәбираның анасының жоқтауы).
Сол заман мен ел басына туған аласапыран күннің суретін «зар, тар», «бұлдыр», «қан жылатқан», «тұнжыраған тұлдыр» деген эпитеттер арқылы айрықша сипаттап, сапасын анықтап берген. Қос ана қызғалдақтарын жалмаған заман суретін осылай жырлайды. Анасы аяулы қызын «асыл едің, мыс болдың» деп, өкінішін білдірсе, артынша «Тірі жүрген қыздардың, Сыйынар жалғыз пірісің» деп тәубесіне келеді. Қазақ тарихында ел есінде ерлігімен есте қалып, сыйынар піріне айналған қыз аз ба? Ана жүрегі өзін-өзі басып, пірі боларсың деген тілегін айтады. Ләззаттың анасы қызын «жолбарыстай», «арыстандай» ерлік көрсеткен азаматқа теңейді. «Қыршыныңнан қиылдың» деген халық аузынан дайын күйінде алынған фразеологиялық тіркес. Бұл тіркес адамның балалық шағында емес, нағыз жастық деп аталған кезеңдегі ғұмырының қиылуын білдірсе керек. Ләззат 16 жасында нағыз өмірі енді басталып келе жатқанда дүниеден өтті, қыршынынан қиылды.
Жоқтаулар өлең өлшемдерін толық сақтаған. Лирикалық шығарма болған соң, әрине, сюжет жоқ, бірақ композиция өте шебер қиюластырылып, аналардың айтамын деген ойлары айшықты, мәнді көркемдегіш құралдармен баяндалады. Ләззаттың анасы қызын «Алтын сақа асықтай» деп алтын сақаға теңеуі де сәтті шыққан. Халық түсінігінде сақа болу, оның ішінде алтық сақа атағына ие болып, жұмырлық пен дәлдіктің қызметін атқару әр асыққа бұйырмаған қасиет. Ал, Ләззаттың ерлігі елі үшін еткен еңбегі анасы тарапынан алшы түскен алтын сақаның көрінісіне тең.
Сәбираға арналған жоқтауында анасы аяулы аруын:
«Ақбілектей сүйрігім,
Алаштан озған жүйрігім
Алтын діңгек қызығым,
Аққудай аппақ нәзігім» — деп, ақбілекке, аққуға теңесе, жүйрігім, нәзігім, алтын діңгек қазығым, өжет едің, өткір едің, сүйрігім деген метафоралар арқылы батыр қыздың жеке басының қасиеттерін суреттейді. Сәбираның анасы «Заманның қасіретін уыздайын жас көрді-ай» деп қыршын кеткен қызының жасын уызға теңейді. Уыз әлі сүтке айнала қоймаған, ана сүтінің алғашқы түрі: Осы теңеу Сәбираның өмірден әлі де оңы мен солын танымай жатып, өмірінің қыршынынан қиылғанын баяндайды.
Төрт батырдың жоқтауында да «қарағым», «ботам», «қыршыным», «құлыным» деген сөздер өте жиі қайталанып отырады. Бұл – жоқтаудың жазылу заңдылығына да сонымен бірге өлең өлшемінің тәртібіне бағынған. Осы сөздердің қайталанып берілуі сол адамға деген ең жақын адамның сезімінің мазмұнын берсе, формалық жағынан өлең өлшеміне негізделген.
Сонымен қарапайым қазақтың жап-жас қыздары мен жігіттері ел басына күн туған шақта өздерінің отанға, елге деген сүйіспеншілігін, ержүректілігін, ұлттық намысының өте жоғары екендігін бүкіл әлемге паш етті.
Гүлмира Баялиева,
филология ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор.
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті.
