Бала күні әулетте үлкен жиын бола қалса, төрдегі бас бөлмеге кіруге асығатынбыз. Онда үлкендер отырады, кіре қалсаң арқаңнан қағып, батасын беріп «Азамат бол!» дейтін. Астан асатып, «құлдық» дегеннен-ақ бірнеше тілектерін арнап үлгеретін. Одан қалды үлкен астан кейін құман, легенімізді алып үлкендердің қолына су құятынбыз. Артынша көнекөз қариялар «Шырағың сөнбесін, айналайын» дейтін. Бұл бала күнгі шақтардан естеліктер. Жай ғана естелік емес, есті естеліктер. Міне, одан ержетіп, «қала баласы» атанғанда біздің түсінікке қайшы, санамызға сыймайтын бір әдетті көрдік. Атадан «шырағың сөнбесін» деген абзал тілекті тыңдап өскен біз үшін торт шырағданын үрлеп өшіру бейәдеп көрінетін. Бұл рәсім туған күн иесінің қатысуымен жүзеге асатын дәстүрлі жайт. Жаңа жасты толтырған жанға торт ұсынып, оған шырағдан жағып, тілегін іштен тілеткізіп, әлгі шырақты өшіртеміз. Әрине, торт шырағымен бірге адам жанының шуақты шырағы сөнбеуі мүмкін. Дегенмен, сырттан келген сиқысыз салтты ғұрып көргеннен, ата жолынан аяулы болған «Шырағың сөнбесін» деген бір ауыз сөз мерейлі, мейірімді көрінбейді ме?! Біздің тұрмысымызбен біте қайнасып кеткен осы секілді қайшы тірліктердің әдебі қайсы, қажеті қайсы бүгінгі жазбамызда тоқталғымыз келеді.
Туған күнге келгенде тағы бір түсініксіз амалға барып жүргеніміз жасырын емес. Әлгі дүние қаншалықты дұрыс емес екенін біліп тұрсақ та, соншалықты белең алып бара жатыр. Туған күнінде «байғұстың» бетіне тұтас тортты лақтырып, артынша ұнмен әрлеп, жұмыртқаны басына шөкелеп жарамыз. Туған күнімен құттықтап жатқан емес, оны тап бір қолымызға түскен затпен жазалап жатқан жанға ұқсаймыз. Қош, бас жарылып, көз шығып жатқан ештеңесі жоқ, оның үстіне өзі де риза. Болған жайтты әлеуметтік желіге бөлісіп, салып қояды. Алайда біздің ұлттық түсінігімізде обал, сауап, ысырап деген құндылықтар бар еді ғой… Ашаршылық уақыттары түйін дәнді де талғажау етпеп пе еді, біздің бабаларымыз?!. Осындайда орыс ойшылы Лев Толстойдың: «Мен адамдардың аштығынан емес, тоқшылығынан қорқамын. Қазіргі біздің бұзақылық әдеттердің барлығы аштықтан емес, тоқтықтан келіп шығып жатқандығы белгілі» деген сөзі еске оралады. Біреу тоңып секіреді, енді біреу тойып секіредінің кері келмесін. Ата дініміздің басты ұстанымы – Құран Кәрімде ысырап ету туралы «…Жеңдер, ішіңдер әрі ысырап етпеңдер. Ақиқатында, Алла ысырап етушілерді жақсы көрмейді» және де «Негізінде, ысырапшылар – шайтанның ағайындары. Ал, шайтан Раббысының игіліктерін мүлдем мойындамайды» делінген. Адамшылық көзқараста да ысырап ету дұрыс саналмайтыны айтпасақ та, белгілі.
Әдебімен жасасақ, қажетімізге жарар талай әдет-ғұрыптар жоқ емес. Солардың бірі — бала шыр етіп дүние келгеннен басталатын шілдехана, бесік той секілді думанды жиындар. Әр амалының астарында ғибрат бар ғұрыптың қазіргі бейнесі мүлде бөлек. Перзентхана маңында аспабын асынып, әнге салып, одан қалды қымбат көліктерді жалдап, жаңа босанған келіншек пен баласын дүркіретіп шығарып алатындар қарасы қалың. Қош, біреудің қуанышын күндеп, кемістікке санаудан аулақпыз. Дегенмен, тағдыр дейтін түсініксіз жаратылыста қайғы мен қуаныш қатар жүретіні түсінікті заңдылық емес пе? Әлгі әйелдердің босану мекемесінде біреу бауыр етін баласын аман-есен босанып жатса, енді біреу тоғыз ай көтерген шақалағынан айырылып, қайғыдан қан құсып жатқан жоқ па?! Сіздің дарылдатып қойған әуеніңіз бен салтанатыңыз қара жамылған екінші бір отбасының жүрегіне қаяу салмайды ма?! Бұны кім ойлаған, бұл жайтты басқа түспей білгеніміз де абзал. Киесі ұрып жүрмесін… Мұндайда қазекең «Көршің соқыр болса, бір көзіңді қысып жүр» дейтін еді ғой.
Тек жоқты айтып, адамды түңілдірді демеңіз, бұл сіз бен біз өмір сүріп жатқан қоғамның кемшін тұстары. Тағы бір қисынсыз жайт, жастар тойында көрсетіліп жүрген махаббат хикасы туралы. Сценарий былай басталады, кенеттен кездесіп қалған екі жас ессіз ғашық болып, сезім атты жолға түседі. Арты белгілі, аймаласып, сүйісіп сүйкімді сюжеттерге ұласады. Екі ғашыққа сай көрініс болғанымен, көпшіліктің көзінше тамашалайтын дүние ма бұл?! Ата-ене бар, жақын-жұрағаттың көзінше баласы әйеліне сезімін көрсететін амалдарын әшкере қылу әдепке жатады ма? Немесе қызының күйеу баласының құшағына құлай кететін интимді сәттерді ата-анасына көрсету қаншалықты қажет? Толассыз сұрақтарға жауап таба алмағандықтан да әлі күнге дейін тойдың сыйқы осылай…
Әдебімізден жаңылып, қажемітізге кіріп кеткен қазіргі қоғамның тағы бір ерсі көрінісі – екі адамға ғана ортақ, үшінші біреуге артық болған неке амалының да айтар сыйақы қалмаған секілді. Әңгімені мәһр мәселесінен бастайық. Бірнеше айлар бойы мәһр сыйлығына қымбат үй, жоғары санаттағы көліктер, бағасы балтырыңды сыздатып, ішіңді ашытатын алмас тасты алтын бұйымдар сұрайтын бойжеткендердің бейнежазбалары әлеуметтік желілерде көптеп таралды. Оны көрген жас келіншектер «менің бағам осы екенге салып» молда алдында мәһріне біраз сілтеп қояды. Иә, жар сыйлығының құны 30-35 грамм алтын немесе соған шамалас қаражаттан кем болмауы керек деген шарт шариғатымызда болғанымен, «мынаншадан аспау керек» деген қағидат жоқ. Бұл сіз алған әйелдің ақылдылығы мен адамдық өлшеміне саятын іс. Ақылды әйел қажетіне жарайтын затты сұрайды. Асылында, мәһр сыйлығы алда-жалда азаматы бақиға бет бұрса, әйелдің күн көрісіне жарайтын зат болуы керек. Сол мұқтажын өтесе болғаны, айды сұраудың қажеті жоқ. Ал, мәһр сыйлығы міндеп тауып, оны жігіті жарына алып бере алмаса азаматтығына сын. Сондықтан да жұбыңыздың қалтасына қарап көсіліп, әдебімен қажетіңізді алдырғаныңыз құба-құп, келіншек! Үлкендерден сұрай қалсақ, өткен уақытта ондай шектен тыс әрекеттер болмаған. Сонда бұл дінұстағыштықтың көрінісі ме әлде тойынғандықтың белгісі ме, беймәлім.
Үйленіп, мәһрін сұрап, артынша Жаратқанның жарлығымен бойына бала бітіп, артымнан тізгін тартар ұлым немесе жіп иірер қызым өмірге келеді деген қуаныштың да әдебінен шығып кеткен секілдіміз. Бұл дүниенің бүгінгі атауы — «Gender party». Ол былай болады. Жас отбасының барлық достары жиналып, оларға баланың жынысын жасырады. Екеуі шар жарады, ішінен көк түс шықса ұл, қызыл түс шықса қыз деген белгі бар. Ал, біздің ұлттық түсінігімізде қалай еді? Үлкен енелер келіннің іші шығып, босанар уақытқа дейін жұрт көзінен тасалап, «көз тиеді, аман-есен босанып алсын» деп ырымдайтын еді ғой. Бала босанғаннан кейін де қырық күнін өткенше көзден, сөзден қоритын. Тағы бір тұста тағдыр мәселесінен аттап өткендейміз. Отау құрғандарына бірнеше жыл өтсе де, балалы бола алмай жүрген қаншама тіленді көздерге тумаған баладан сүйіншілеп, көздеріне күйік ету қаншалықты әдепке жатады?! Қажеті қанша осы дүниенің?
Бұның барлығы қайдан шығып жатыр десек өзіміз тәрбиелеп жатырмыз. Бүгінгінің базынасы осындай, енді бізді көріп өскен болашақтың әлеуметтік жағдайы қалай болатынын пайымдаңыз. Телеарналарда, әлеуметтік желілердегі ашықтық осыған дәріптейтіндей. Сатылымға шыққанына көп болмаса да, көпшілік көңілінен шығып үлгерген «Келінжан» киносына барсаңыз, ұяттан бетіңіз қызарады. «Ері мен әйелінің төсектегі әңгімесін көпшілікке әшкере етудің қажеті қанша?» дейсіз. Киноның басты кейіпкерлерінің бірі Айсара күйеуі Қылышбекке: «Қылышыңды шығар қане, қайрап берейін» дейді. Бұл бір ғана мысал. «YouTube» хостингі арқылы бұқараға мәшһүр жобалардың бірі «7я» ютуб сериалы бар. Тамашалауға тәуір дегеніңізбен, төсектің айналасынан аспайтын әңгімелер көп. Күйеуі әйеліне жақындамағанына бір айдан асқанын, мазасы болмай жатқанын, оған әйелі үй шаруасынан босамайтынын, амалсыз келісіп, қасына жайғасатынын айтатын тұстары сценарийден анық көрінген. Екеуге ортақ, үшінші жанға құпия болған жұбайлардың ақ-адал, арлы төсегін осылай ашық қылып былғаған жоқпыз ба?! «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» тәмсілінің бүгінгі бейнесі «Ел боламын десең телеарнаңды түзе» дейтін уақытта теледидарға телмірген қоғамды, әлеуметтік желіге байланған бұқараны қайда бастап барамыз?
Асылында, әдебімізден айырылмай, қажетімізге керегін ғана тұтынғанымыз абзал. Өткеннен нәр алмайтын, бүгінмен байланыспайтын, болашақпен қиылыспайтын осынау түсініксіз тұрмыстық амалдардың керегі қанша? Тұран даланың сан ғасырлық тұрғыны болған біздің дана халқымыздың ежелден келе жатқан, сындарлы сәттерден өтіп шындалған, өміршеңдігін дәлелдеген амалдар аз ба? Жоқ болса екен өзгенің ісін өзімізге әкелетін, өз жолымыздан жаңылып жүрген жоқпыз ба? Бұның барлығы да ешбір жерде заң болып жазылмаған, кодекс болып қабылданбаған, тек адамдық пайымның өлшемінде ғана бекітілген ұстанымдар емес пе?! Қалған түйін өзіңізде, оқырман!
Шернияз ЖАЛҒАСБЕКҰЛЫ
