География – түсінігі мол, астары өте ауқымды ғылым саласы. Кез-келген елдің тарихы мен ол жердің ашылуына көз жүгіртіп қарайтын болсақ, сол аймаққа ең алғаш болып географтар аяқ басқан. Сол мемлекеттер солар арқылы бұл жерлердің иесі атанып отыр. География ғылымының геосаяси маңызы өте жоғары екенін ұмытпауымыз қажет.
Біз жаңашылдыққа жаны құмар халықпыз. Әлемде болып жатқан жаңалықтарды бірден қабылдай саламыз, оны жан-жақты зерттеп алуымыз керек ғой. Ал, ол қателіктердің барлық зардабын бүгінгі құйтырқы қоғамның саясатынан еш хабары жоқ, бейкүнә оқушылар тартып отыр.
Нұрлыбек Қуанбай айтқандай, білім саласындағы кемшілік министрліктің тұрақсыздығы мен олардың «реформашылдығы». Дұрыс, қазіргі жаһандану заманында жаңашылдық көп, бірақ оның барлығын дұрыс деп қабылдай бермеуіміз керек, сосын оқу жылының басында басталған реформа өмірінің соңына жетпей, жыл аяғына дейін сан құбылып өзгереді. Оқушылар түгілі, мұғалімдердің өзі ол реформаны толық түсініп үлгермейді. Асхат Аймағамбетов жұмысын жақсы бастап еді, оның да салы суға кетті.
Тағы бір мәселе, баға деген оқушының, онан қалды сыныптың, мектептің күнделікті айнасы. Ал, бүгін мектеп-лицейлерде 5-7 сыныптарда баға қоймайды екен. Бұл оқушы өзінің күнделікті білімнің бағасын, өз деңгейін біле алмайды деген сөз. Сонда оқушы мектепке жай барып қайтуымен бірдей, бағаны тоқсанның соңында пайыздық көрсеткішпен береді екен. Меніңше, оқушыға бағаны күнделікті қойып отырған дұрыс, себебі, күнделікті алған бағасы оқушыға стимул жасайды, өзіне есеп беруіне де қажет.
«Оқушыларды дүбәра, толық иіні қанбаған реформаларымызбен «аурушаң» етіп бітіретін болдық» деп дұрыс айтады. Оқушыларға артылып отырған жүктеме өте көп, ауыр. Мен осы жерде өзім тап болған жағдайға тоқтала кетейін. Қазіргі мектеп-лицейлердің 5 сыныптағы «Қазақ әдебиетін» қараңызшы.
«Керқұла атты Кендебай» ертегісі. Барлығы 7 сағат берілген.
Оқулықта ертегінің басы жоқ, оны аудио баспа арқылы тыңдау қажет екен. Ал, ондай мүмкіндік барлық мектепте бар ма? Бар болғанның өзінде дискісі жоқ. Сосын, үйге берілетін тапсырманы оқушы түгілі ата-ана, менің өзім түсінбей, қинала жауап беремін. Мысалы: Кендебай қандай адам? Оның образын сипатта: сыртқы бейнесі, іс-әрекеті, көңіл-күйі, мінезі, сөзі, пікірі. т.с.с. Ол оқушы сонда жазушы болайын деп жатыр ма?
Бұл ертегінің мәтіні, біріншіден, оқулықта толық берілмеген, сосын батырдың мінезін, оның пікірін оқушы қайдан біледі? Ертегіде батырдың көңіл-күйі туралы ешқандай суреттеме жоқ. Оқушы оны ойдан шығара ма?
Тапсырмалар өте көп: яғни, тыңдалым тапсырмалары 3, оқылым тапсырмалары 6, айтылым тапсырмалары 9, жазылым тапсырмалары 3, барлығы 21 тапсырма. Сонда оқушы басқа пәндеріне қалай үлгереді? (онда да сондай тапсырмалар болса).
Ендігі менің басты айтқалы отырған мәселем, биылғы жаңа үлгідегі бағдарламаға сәйкес (оны кім жасаған, мамандар талқылауынан өткен бе, беймәлім), еліміз Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясын оқытуды бағдарламадан алып тастамақшы екен. Бұл не? Кімнің нені ойлағаны? Түсінбедім.
Біріншіден, кіммен, қандай адаммен алғаш көрісіп, танысқанда алдымен қоятын сұрағың «қай жерденсің?» немесе белгісіз бір затты көрсең, «қай елден шыққан екен, қай жердікі екен?» деп жатамыз. Міне, осының барлығы адамдардың географиялық білімділігін қажет етеді.
Жақында бір әріптесімнің қызы Германия, Польша еліне барып қайтуына мүмкіндік туып, біліктілігін арттырып қайтты. Келгеннен кейін: «Мен мектеп қабырғасында географияға көп көңіл бөлмегенім алдымнан шығып, шетелде жүргенде көп ыңғайсыз жағдайларға тап болдым»,– деді.
Сондықтан Қазақстан географиясын жеке пән ретінде мектепте ғана емес, колледж, жоғары оқу орындарында да «Қазақстан тарихы» сияқты «Қазақстан географиясы» деп оқытылуы қажет деп білемін. Себебі, Қазақстан тарихын оқу барысында ондағы болған оқиғалар мен тарихи деректерді дәлелдеу үшін сол оқиға болған жердің атауы айтылады. Ал, енді оның қай жерде екенін білуі үшін балаға географиялық білімі қажет емес пе? Кез келген өркениетті елдерде оқушыларда туған өлкеге деген сүйіспеншілігін, ұлтжандылық сезімін қалыптастыру үшін өз елінің географиясын оқытатындығы белгілі. Мысалы, Жапонияда бала мектепті бітіріп шыққанға дейін өз елінің табиғатын, елдегі өнеркәсіп орындарын, шаруашылық салаларын танып білуі үшін өз елін үш рет аралап, саяхат сабақ жасайды екен. Міне, патриотизм! Себебі география оқушыларға өз елі туралы көптеген мәлімет береді. Атап өтетін болсам, Қазақстанның физикалық географиясы оқушыларға еліміздің табиғат жағдайы мен оның табиғи ресурстарын, өзен-көлдерін, пайдалы қазбаларын оқытса, Қазақстанның экономикалық географиясы еліміздің ірі өндіріс орындары мен өнеркәсіп орталықтарын, соған қатысты ауыл шаруашылық салаларының орналасу ерекшеліктерін, халқын, оның саны мен өсу динамикасын, ұлттық құрамы мен еңбек ресурстарын т.б. көптеген мәліметтер береді. Ал, бұл танымдық мәліметтер оқушының бойында ұлттық патриотизмді қалыптастыру үшін өте маңызды.
Сонымен қатар географиялық білім басқа да тарих, биология, әдебиет, өлкетану, жаратылыстану, экономика сияқты пәндердің мәтіндік мазмұнын толықтырып отырады, яғни, пән аралық байланыста да маңызы өте зор.
Біз егемен еліміздің халықаралық белестерде биіктен туын тігіп, әлемге әйгілі ету үшін әлем елдері сияқты геосаясатымызды, географиялық кеңістіктегі ұғымымызды кеңейтуіміз өте қажет. Ал, министірлік сол мүмкіндігімізге мектептен балта шапқалы отыр ма деп қаламын. Сондықтан егемендігіміздің тұғырлы болуы үшін география пәні мен ғылымына көбірек көңіл бөлінсе екен.
Дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы елдерді алып қараңызшы. Жапония, Қытай, Германия, Ресей т.б. ең алдымен өз әлеуеті мен экономикасын жақсарту үшін көршілес елдердің геосаясатын жан-жақты бағалап, тексертіп барып іс-әрекет жасап отыр.
Кезінде Ресей империясы жаңа жерлерді иеленуде де осы саясатты пайдаланды. Көршілес елдердің географиялық жағдайын, өзен-көлдерін, олардың шаруашылық маңызын, транспорттық қажеттілігін, пайдалы қазбаларын, халқының ұлттық құрамын, салт-дәстүрін, ұстанымдарын терең зерттеп, аса мән берді. Сөйте келе көршілес елдердің осал жерін біліп отырды, ол елдің шаруашылығында не жетіспейді, қандай тауарды қажет етеді т.б. мәселелерін шешіп отырды. Сол арқылы көршілес елді өз ырқына бағындыра білді. Біз бағындырмай-ақ қойдық. Бірақ сол геосаясатымызды оңтайлы пайдаланып, ел экономикасын көтеруімізге болады ғой. Ол үшін әрбір адамға географиялық білім қажет. Географиялық білімі бар адам жан-жақты білімді, ой-өрісі кең болады.
Жер, ел, сол жерде туған ерлер туралы айтылғанда көнекөз қариялардың әңгімелері еске еріксіз түседі: Қытай жылнамашысы «Қытай тарихының атасы» атанған Сыма Цыньның мынадай мәліметтері бар: «Моденің таққа отырған хабарын естіген Дун-худың билеушісі елші жіберіп, одан туманнан (әкесінен) қалған, күніне мың ли жерге шабатын тұлпарын беруін сұрайды. Моденің кеңесшілерінің «мың ли жерге шабатын ат – бүкіл хуннудың мақтанышы, беруге болмайды» дегеніне қарамастан, «Көрші отырған елміз, бір ат үшін өлермен боп ренжісуге болмас» деп, әкесінің тұлпарын беріп жібереді. Мұны «Моденің қорыққаны» деп түсінген Дун-худың ханы тағы бірде елшісін жіберіп, Моденің әйелдерінің бірін алғысы келетінін білдіреді… Моде тағы да кеңесшілерінің «бермеу керек, онымен соғысу керек» дегендерін тыңдамай, «Көрші отырған елміз, бір әйел үшін олармен соғысқанымыз жарамас» деп, өзінің сүйікті әйелдерінің бірін (Янь-чжыны) елшілерге жасаулап ертіп жібереді. Дун-худың билеушісі одан сайын астамси түсіп, «шекаралық 1000 ли жер Хуннудың иелігі болғанымен, бүгінге дейін шекаралық қарауылдардан басқа ешкім пайдаланбаған бос жатқан жер ғой, соны маған берсін» деген өтінішпен Модеге тағы елші жібереді. Моде кеңесшілерін шақырып, не істеу керектігін сұрайды. Олар бірауыздан: «Бұл шынында да бір бос жатқан, пайдасыз, шығымсыз жер, оны беруге де, бермеуге де болады» десті. Осы кезде Моде ашудан түтігіп кетті. «Жер деген – мемлекеттің негізі. Оны қалай беруге болады?» дейді де «жерді берейік» дегендердің бәрінің бастарын алуға әмір береді. Іле-шала Моде өзі атқа қонды да, жауға аттанбай, үйде қалғандардың бәрінің басын алуға бұйырып, өзі жасақты қолды бастап, Дун-ху әскерінің тас-талқанын шығарып, бұрынғы жерлерін қайтарып алады. Міне, керемет. Жеке басы үшін қажет болған қазанатын да, сүйікті әйелін де, көрші елдің ханы сұрағанда, шыдамдық жасап, ал, атамекеннен бос жатқан, сортаң, шекаралық жерді сұрағанда, оған қаны қайнап, атқа міне шауып, жау ордасын талқандап, атамекен үшін бар өмірін сарп етіп, оны кейінгі ұрпақтарға аман-есен аманат еткен. Міне, ұлтжанды деген сегіз әріптің қасиеті.
Географиялық білім кез келген азаматтың ой-өрісінің айнасы.
Министрге құлаққағыс:
ЕЛІҢ БАРДА ЕСІҢДІ ЖИ, ЕЛ БОЛАМ ДЕСЕҢ ЖЕРІҢДІ ТАНЫ.
О.АЙДАРОВ,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің аға оқытушысы, г.ғ.к.
