Осы жылдың 31 қаңтар күні «Сыр бойы» газетінде «Қаланы дамытудағы жаңа серпін» атты мақаласы жарияланды. Онда облыс әкімі төрағалығымен Қызылорда қаласының даму перспективалары жөніндегі мәжіліс өтті деп хабарлайды. Ал, 4 мамырда «Ұстаз мәртебесі» газетінде «Қаланың көркі – көпқабатты тұрғын үйлер» деген мақала шықты. Онда облыс әкімі Қызылорда қаласындағы көпқабатты үйлердің қасбеттерін жаңалауға қаржы бөлген кәсіпкерлермен кездесіпті.
Мақалаларды оқи отырып, бұл жаңа «серпін іс пе?» әлде «серпініс пе?» деп ойладым. Айырмасы неде?
Расында, қазіргі кезде Қызылорда қаласы қарыштап өсіп келеді. Қала аумағы кеңейіп, жаңадан тұрғын аудандар бой көтеріп, халық саны да артып келеді. Бірақ …
Осы «қала аумағы кеңейіп келеді» дегенді мен «жайылып бара жатырмыз ба?» деп түсінемін. Осы жайылып кеңеюдің өз проблемасы жетіп артылары баршаға аян. Бір ғана мысал, қала шетінен «Бәйтерек» шағын ауданы ашылды. Шулап келіп жер сұраған халыққа жер бердік, жарайды ол дұрыс-ақ. Жер проблемасымен құтылғанымен, алдымызда қаншама проблемалар шыға беретіні түсінікті. Енді онда барған халық электр энергиясы жоқ, газ жоқ, су жоқ, жол жоқ т.б. проблемаларды алға тартады.
Қазіргі үйлердің бөлмелері тар, баяғы хрущевкалардан сәл ғана жақсы. Онан да көп қабатты зәулім де әсем, бөлмелері кең, қазақы салтымыз бен менталитетімізге келетін етіп үйлер тұрғызып, халықты неге сонда орналастырмаймыз? Көп қабатты үйлер бір жерге шоғырланады, екіншіден, газ, су құбырлары мен жарық тарту аз шығынды алады және бір орталықтан басқаруға да ыңғайлы. Халықтың жұмыс уақыты мен демалысы да үнемделеді.
Алыс ауылдардың тұрғындары қалаға күнде қатынайды. Бірі күнкөріс, бала-шаға қамымен көлікке отырса, екіншісінің қызметі, жұмысы қалада. Сондықтан кәсіп пен нәсіп үшін таңғы бес-алтыдан қимылдайды. Таңның атысымен радиусы 80-90 шақырым болатын күре жолмен таксистер қалаға жол жүру, кешқұрым қайта оралу есіл уақыттың есебін көрсететін шама. Миллион тұрғынымен мақтанатын немесе соған жетуді армандайтын қаламыздың ертеңі осындай қияметке кезікпесіне кім кепіл? Жол қиындығын азайтып, елдің алтын уақытын зая кетірмеуге қарапайым адамнан бұрын, осы урбанистер, үкімет орындары, тиісті министрліктер мүдделі болуға тиіс деп ойлаймыз. Сонымен қатар урбанизация үрдісіне ғылыми негізделген заманауи, ұлттық менталитетке сай жобалар қажет.
Ауыл халқының қалаға көшу үрдісі Америка, Европа елдерінде сонау ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында басталып кеткен. Бізде кеңес дәуірінде қазақтарды қалаға тіркеудің өзі үлкен мәселе болған. Сол кезден ауыл халқы қалаға көшу дегенге онша мән бермей келген. Енді міне, тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап ауылдан қалаға ағылу тенденциясы тоқтаусыз үрдіс алып кетті. Бұл бізге ғана тән емес, дүние жүзі бойынша ортақ құбылыс. Сондықтан болар, ХХІ ғасырды «урбанистика ғасыры» деп атауы.
Қазірдің өзінде Қазақстанда қала халқы 58,2 пайызды құрап отыр. Ал, әлем бойынша бұл көрсеткіш 50 пайызды құрап отыр, ендігі 25 жылдан кейін 75 пайызға жетеді дейді. Бізде ауылдан қалаға көшу үрдісі өзімен-өзі, жоспарсыз, ешбір ғылыми негізсіз орын алып барады ма деп ойлаймын.
Қала халқының шоғырланып орналасуы (урбандалу) көптеген елдерде инфрақұрылымның проблемалары мен баспанасыздықты, жұмыссыздық пен көлік қатынасының қиындығын туғызып отыр. Осы орайда Әзімбай Ғалидың «Алдағы уақытта ауыл халқы сарқылып, ажырасқан отбасылар, қарт тұрғындар сияқты әлеуметтік көмекке мұқтаж топтар көбейе беретін болады. Бұл қазақтың қалаға ауу үрдісіндегі жағымсыз құбылыс» — деген сөзі баршамызды ойландырмай қоймасы анық.
Біз тек қалалар инфрақұрылымын ғана емес, ауылдық жерлердегі инфрақұрылымды, ауылдарда қожалықтар мен фермерлік шаруашылықтарды дамытуды күшейтуіміз қажет. Ауылдың ең басты проблемасы таза ауыз су мен жарық, жол және қатынас. Ауылға қажеті осы ғана. Кейбір осындай проблемалардың шешімін тапқан ауылдарда адамдар қалаға көшкісі келмейді. Себебі, қазір кейбір ауылдарда қаладағыдай жағдайда өмір сүріп жатқан жандар бар. Сосын ол қаланы не қылсын? Жұмысы айналып тұрса, тамағы майланып тұрса болды емес пе?
Еліміздің көп қаласында, облыс орталықтарында кәсіби урбанист мамандардың болмағандығынан, қалалардың урбандалу үрдісі бізде жабайы түрде, жүйесіз жүріп жатқандай. Қаланы дамыту мәселелерін талқылауға қала белсенділері мен қоғамдық ұйымдар өкілдері қатысса, қала қозғалысына, көпірлерге, жасыл аймақтарға, парктерге, велосипед жолдарына байланысты тың ізденістер мен жобалар жүзеге асары сөзсіз.
Менің басты айтайын деген мәселем қала сәулеті мен мәдениеті. Көптеген өркениеті дамыған елдерде жоқтан бар жасап жатыр. Жапония, Сауд Арабиясы, теңіз жағалық кейбір елдер су үстіне қала салып көркейіп жатыр. Ал, бір елдерде жасанды көлдер жасап, айналасын көгалдандырып саябақ, демалыс паркін, әсем гүлдермен көркемдетілген аллеялар жасап әуре болуда.
Қызылорда қаласының қақ ортасында табиғаты жабайы күйінде сақталған, ортасында табиғи көлшігі бар «Арай» шағын ауданы бар. Қазір, 7-8 жыл болды, сол жерлердегі судың орнын кептіріп, айнала көп қабатты тұрғын үйлер салынды. Бұл өте құптарлық дүние дерлік. Енді сол жердің, көл табанының суы әлі кете қоймаған жерлерін неге алып қалмаймыз? Сол жердің жан-жағын абаттандырып, осы шағын аудан мен қала халқының кешкісін серуендеп дем алатын жеріне неге айналдырмаймыз?
Қазіргі Нұр-Сұлтан сауда орталығы тұрған жерден «Магнумға» дейін, керек болса ар жағындағы «Арай парк» пен «Арай спа», пляжды да қосып жіберіп, түгелдей комплекс жасаса керемет болар еді. Кешкісін ата-аналары балаларымен серуендейтін керемет жер болар еді. Көп халық Магнумға келеді де, саябақта серуендеп қайтса қандай керемет. Бір жағынан қаншама адамға жұмыс табылар еді. Саябақтың ішінде аллея, веложолақ, балалар ойнайтын алаңша, әр түрлі шағын ойын алаңдары, т.б. көп дүние жасауға болады.
Немесе, мысалы, Жапонияда Сакура ағашы гүлдеген тұста үлкен мереке болады, көптеген елдерден туристер сол ағаштың гүлдегенін көруге бола келеді. Неге бізге де сондай дүние жасамаймыз?
«Арай» шағын ауданында көктемде, ішімен жүріп өтсеңіз, аппақ болып өрік ағаштары гүлдеп тұрады. Яғни, бұл ағаш осы жерге жақсы өседі деген сөз. «Островок» деп атап кеткен жердегі көлшіктің айналасын абаттандырып, тек өрік ағашын егіп, ол гүлдегенде неге осындай керемет мерекелер ұйымдастырмаймыз? Сосын оны халық өзі жылдағы дәстүрге айналдырып әкетеді. Ел де тыныш, халық та мәз.
Оразхан Айдаров,
географ-эколог ғалым
