Өзін өзі саналы түрде, әдейі өмірден айыру ғылыми тілде суицид деп аталады. Бұл әрекет өз бетінше және ерікті түрде жүзеге асырылады. Дегенмен де басқа түрлері кездеседі, атап айтқанда, қатты ауру кезінде басқа адамның көмектесуімен және деструктивті діни секта өкілдерінің жаппай өзін-өзі өлтіруі. Суицидтің тағы басқа себептеріне соматикалық және психикалық аурулар, өткір және созылмалы психо-травматикалық жағдайлар, өзін-өзі айыптау, ар-намысты сақтау қажеттілігі, соттаудан қорқу, пұтқа еліктеу және т.б. болуы мүмкін.
Жасөспірімдердің суициді, суицидтік мінез-құлықтың себептері мен алдын-алу сияқты мәселелер бүкіл әлемде өткір проблема. Орта мектеп жасы әдетте жасөспірім шақ деп аталады және адам өмірінің бұл кезеңі өте күрделі, мазмұнды және көбінесе осы жастағы адамның өзі үшін де, оның айналасындағылар үшін де шешуші кезең. Өйткені жасөспірім кезеңде балалар өте осал, олар басқа адамдардың сөздері мен әрекеттерін тез көңілге алып, өзінің іс-әрекетіне жіті мән бермей, асығыс шешім қабылдауы мүмкін.
Өз-өзіне қасақана қол жұмсап, өмірін қию аутоагрессияның ең соңғы белгісі. Аутоагрессия – мінез-құлықтың бір түрі. Жасөспірім балалар айналада болып жатқан оқиғаларды өзіне агрессивті түрде қабылдап, бәріне өзін кінәлі санайды. Өз кезегінде бұл өзін-өзі айыптау, өзін-өзі зақымдау (парасицидтік мінез-құлық), өзін-өзі қорлау, депрессиялық және суицидтік ойлар мен әрекеттерден көрінеді.
Жасөспірімнің ойлауындағы суицидтік бейімділіктің белгілерінің бірі келесі мінез-құлық сипаттамаларға ие:
— жасөспірім мінезі тұйықталады, депрессияға ұшырайды, мазасызданады, үнсіз қалады, көбінесе өзін сәтсіздікке айыптайды, өзінің қатарластарымен және туыстарымен көп сөйлеспейді;
— жасөспірім өлім туралы жиі айтады немесе егер олай жасамағанда бәрі жақсы болар еді деп тікелей мәтінмен айтады. Есіңізде болсын, мұндай сөздерді бала айтқан уақытта жай қарауға болмайды.
Егер жасөспірім өз-өзіне қол жұмсау туралы ойласа, онда бұл өте маңызды сигнал, өйткені өмір сүруге деген ұмтылыс адамның негізгі инстинкті. Суицид туралы ойлардың себептері әртүрлі болуы мүмкін, бірақ мамандар бірнеше негізгі топтарды қарастырады.
Биполярлық бұзылыс, шизофрения, депрессия, психосоматикалық бұзылулар, жарақаттан кейінгі стресстің , жеке бас шекара сызығының бұзылуы, мазасыздық және т.б.
ЖИТС, бас жарақаттары, уақытша эпилепсия, склероз, қатерлі ісік немесе мүгедектіктің кез келген түрі сияқты ауыр аурулары бар жасөспірімдер өз тағдырын жеңілдету туралы ойлар мазалауы мүмкін.
Қоғамнан алшақ болу. Бұл жасөспірімді жалғыздыққа алып келеді, арты суицидке апаруы мүмкін.
Бір немесе басқа жолмен бір-біріне әсер еткен стресс факторлары. Мысалы, ауыр жағдайдағы үзіліс.
Өзіне қол жұмсауға әрекет еткен жасөспірім балалармен жиі психологиялық тұрғыда, эмоционалды көңіл-күйіне мән беріп, сұхбат құрған жөн. Мінезінің ауырлығын, эмоционалды дағдарыстың тереңдігін дер кезінде түсініп, алдынала іс-шаралар жасау, үлкен мәселенің алдын алады. Жасөспірімнің болмашы нәрсеге ренжуі, шағымданғыш болуы, кез-келген мәселеде өзін-өзі кінәлауын байқаған тұста елеусіз қалдыруға болмайды.
Суицидтің алдын алу үшін ата-аналар, мұғалімдер, психологтар мен әлеуметтік қызметкерлер, салауатты өмір салтын қалыптастырушы мамандар, бұқаралық ақпарат құралдары бірлесе жұмыс атқаруы керек. Ең алдымен алдын алу жұмыстары жасалуы қажет: жасөспірімдер мен жастар арасында осы тақырыпта дәрістер, әңгімелесулер, сұхбаттасулар, кеңес беру, сұрақ-жауап сияқты жұмыстардың көбірек жүргізілгені дұрыс.
Суицидтің алдын-алу үшін:
— Баламен суицид туралы сөйлесуден қорықпаңыз. Шын мәнінде жасөспіріммен суицид туралы сөйлескенде, біз оны өз өлімін қалауға итермелемейміз. Керісінше, бала ұзақ уақыт бойы азап шеккені ойлары туралы ашық айтуға мүмкіндік алады, оған тыныштық бермей жүрген мәселелерін ашып айтады. Сонымен қатар сіздің осы тақырыпты қолдауға дайын болуыңыз оған ашық сөйлеуге мүмкіндік береді, әңгімелесушімен бөлісетін суицидтік қауіпті ойлар болуды тоқтатады.
— Жасөспірімде бір нәрсе дұрыс емес екенін көрсететін барлық белгілерге мұқият болыңыз.
— Егер жасөспірімнің мінез-құлқындағы қандай да бір елеулі өзгерістерді байқасаңыз, оған әрдайым психологқа, психотерапевтке немесе психиатрға баруды ұсынған жөн, өйткені жасөспірім күйзеліске ұшыраған жағдайда депрессия, психосоматикалық бұзылулар немесе басқа психикалық бұзылулар тудыруы мүмкін.
— Балаға оның күні қалай өткенін үнемі қызықтырыңыз, егер ол қиыншылыққа тап болса, оны онымен бірге талқылауға уақыт бөліңіз.
ХХ ғасырдың басында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) әлемнің 90 елінен келген жасөспірімдер мен жасөспірімдердің суицидтік статистикасын үнемі талдап отырды, бірақ 2005 жылдан бастап бұл ақпарат мұқият қадағалана бастады және жаппай оқырманға оқылуға жол берілмеді. 2012 жылдан бастап ДДҰ қайғылы статистиканы жарияламауға шешім қабылдады.
Еуропаның көптеген елдерінде, тіпті өз-өзіне қол жұмсау деңгейі төмен елдерде де суицидтің алдын алу бойынша мемлекеттік бағдарламалар бар және бұған қомақты қаражат бөлінеді. Дания мен Венгрияның (ХХ ғасырдың 80 жылдарындағы «суицидтік рекордшылар» елдерінің) тәжірибесі осы елдерде әзірленген суицидтің алдын алу бағдарламаларының жоғары тиімділігін көрсетті.
Дамыған елдерде суицидтік мәселелер мемлекеттік деңгейде қарастырылады. Мысалы, Жапонияда суицидтің алдын алу үшін арнайы сайт ашылған. Бұл сайтта жапаондар психологиялық қиындықтарға тап болған адамдарға, олардың отбасыларына, достары мен әріптестеріне арналған психологиялық денсаулығын жақсарту үшін курстар ұйымдастырылған. Жапон қалаларының көшелерінде қоғамдық ұйымдардың белсенділері отбасы мүшелерінің депрессиялық жағдайын диагностикалау бойынша ұсыныстары бар брошюралар мен парақшалар таратты. Финляндия, Норвегия, Швеция, Австралия және Жаңа Зеландияда өз-өзіне қол жұмсауды азайтуға бағытталған ұлттық стратегиялар жасалған, әсіресе Нидерланды мен Ұлыбританияда сәтті өткен.
Дамыған елдердің көптеген іс-шаралары стрессті жеңу және қоршаған ортамен жеке қарым-қатынасты жақсарту мақсатында балалар мен жасөспірімдердің өмірлік немесе әлеуметтік дағдыларын жақсартуға бағытталған. Іс-шараның бұл түрі негізінен мектептерде қолданылады. «The Friends Programme» бағдарламасы Австралия, Жаңа Зеландия, Канада, Ұлыбритания, Ирландия, Германия, Финляндия, Нидерланды, АҚШ, Мексика, Норвегия және Португалияның мектептері мен медициналық мекемелерінде қолданылады. Ол 7-11 жас аралығындағы балалар мен 12-16 жас аралығындағы жасөспірімдерге қорқыныш, мазасыздық және депрессияны жеңуге көмектесетін, тұрақтылық пен өзін-өзі бағалауды арттыру, қарапайым, бірақ нақты құрылымдалған форматта танымдық және эмоционалды дағдыларды үйрету арқылы мазасыздықты алдын-алудың жетекші бағдарламаларының бірі. Бұл бағдарламаның танымдық мінез-құлқын түзету балаға арналған он сессияны және ата-аналарға арналған үш сессияны қамтиды.
Мектептегі білім балаларда суицидке қарсы кедергілердің: жақын адамдарға деген эмоционалды сүйіспеншілік, отбасылық міндеттер, қоғамдық міндет сезімі, ар-намыс ұғымы, достық қарым-қатынас, қоғамдық пікірге, әсіресе жолдастардың пікіріне тәуелділік, қорқақтық, өзін-өзі өлтірудің масқарасы туралы түсінік, өмірдегі мақсатты анықтайтын жоспарлардың дамуына ықпал етуі керек. Осы факторлардың барлығы жылдар бойы қалыптастырып, есте ұстаған жөн, сондықтан суицидке қарсы кедергілерді құру жұмыстары баланың саналы өмірінде жүйелі түрде жүргізілуі керек. Бұл бағыттағы жетекші рөл, әрине, ата-аналарға тиесілі. Бірақ оларға білім беру мекемелерінің әлеуметтік-психологиялық қолдау қызметтерінің мамандары да көптеген жұмыстар атқаруы тиіс.
Гүлбану САТБАЕВА,
№280 негізгі мектебінің бастауыш сынып мұғалімі
