Әуелбек Қоңыратбаев – сексен жастан аса ғұмыр кешіп (10.09.1905 — 27.01.1986), қазақ әдебиеті мен ғылымына қалтқысыз қызмет еткен тұлға. Жас кезінде проза, поэзия саласында қалам тербеді, шығыстану, түркітану ғылымдарының негізін қалап, әдебиет тарихы мен әдеби сын саласында көпке танылған ғалымдардың бірі.
Әуелбек Қоңыратбаевтың алғашқы ізденістері журналистика саласымен байланысты. Алғашқы өлеңдері 16 жасында, 1921 жылы «Ақ жол» газетінің бетінде жарық көрген. Одан кейін «Жас қайрат», «Әйел теңдігі», «Ақ жол» газеті беттерінде бірнеше өлеңдерін бастырған. 1920-1925 жылдары Ташкенттегі Қазақ-қырғыз ағарту институтында оқып, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов сынды Алаш ардақтыларынан дәріс алған. 1925 жылы оқуды аяқтаған жас маманды республикамыздың жаңа астанасы Қызылордаға жібереді.
1927-1928 жылдары Ә.Қоңыратбаев партия, совет органдарында жауапты қызметтер атқарып, қалалық атқару кеңесінің 1928 жылғы 1 сәуірдегі шешімімен Қызылорда уездік атқару комитетінің жауапты хатшысы болып сайланған. Бірер жылдан соң қайтадан журналистік қызметке оралып, Қазақ өлкелік партия комитетінің (Казкрайком) органы «Еңбекші қазақ», қазіргі «Егемен Қазақстан» газетінде социалистік құрылыс, Ж.Тілепбергенов басқарған «Сыр бойы» газетінде әдебиет бөлімін басқарған. Сол қызметінде жүргенінде 1930 жылы Казкрайком шешімімен Арал аудандық «Балықшылар» газетіне жауапты редактор болып тағайындалған.
– Ол күн әлі күнге дейін дәл есімде, ұмытпаймын. 1930 жылдың октябрь айы болатын. Ол кезде Қызылордадан шығатын округтық «Сыр бойы» газетінде істейтінмін. Окружкомның бірінші секретары Оразбақиев «шақырып жатыр» деген соң бардым. Бірден Оразбақиев жолдас шақыру себебін айтты. «Аралдан аудандық газет ұйымдастыруды жоспарлап отырмыз, соған сізді редактор етіп жіберуді мақұлдадық. Бұған қалай қарайсың» дегендей маған ойлы көзін тоқтатты. Мен келістім. Осылайша, Аралға келдім. Балық тресінің қазіргі оқу комбинаты жанынан бір үй босаттырып, баспахананы орналастырдық. Бір бөлмесіне газет қызметкерлері отырды, — деп газеттің бастапқы құрылу тарихынан сыр шерткен әңгімесі бар.
Өз естеліктерінде Ә.Қоңыратбаев газет шығару қиыншылықтардың бәрін аз уақыттың ішінде шешіп, Қызылордадан баспахана станоктарын, терушілер мен корректорларды тауып, газет жұмысын жолға қойғанын жазады. Газеттің алғашқы нөмірі 1 қарашада жарыққа шығады. Казкрайкомның шешімінде «Балықшылар» деп көрсетілсе де, газет «Екпінді балықшы» деген атпен шыққан. Газетке Арал аймағын мекендеген елдің тыныс-тіршілігін жазып отырған. Кейін «Толқын» аталған. Биыл Ә.Қоңырбаев ашқан «Толқын» газетіне 95 жыл. Биыл 8 қарашада Арал қаласында газеттің 95 жылдығы және газеттің алғашқы редакторы болған Ә.Қоңыратбаевтың 120 жылдығын атап өтетін болады.
«Әкем көп қиыншылық көрген жан. 20-30-жылдары қазақ руханиятының биігіне ағайынды Қалжан, Әуелбек, Әлібек болып көтерілген Қоңыратбаевтардың қай-қайсысы да осал болмаған. Қалжекең елде халық соты, Әуелбек Казкрайкомда баспасөз секторын меңгеріп, Әлібек Жазушылар одағының хатшысы болып тұрғанда 30-жылдары ағасы мен інісі «халық жауы» ретінде тұтқындалып, жазықсыз жазаланған. Бұл саяси оқиғалардың оның кейінгі тағдырына әсер еткені анық. Қуғын-сүргін жылдары алғашқы жұбайы мен бес баласының қайтыс болғанын көпшілік біле бермейді, өзі де айта бермейтін. 30-жылдарғы республикалық баспасөз беттерін парақтап көрсеңіз, олардың не себепті ұсталғандары анық та ашық жазылған. Қалжан – Сырдария алашордасының мүшесі, М.Шоқай басқарған «Бірлік туы», А.Байтұрсынов, М.Дулатов редакторлық еткен «Қазақ», «Айқап», «Қазақстан» басылымдарының тілшісі, кейін ТүркЦИК (1924), ҚазЦИК (1925) мүшесі, халық соты болған. 1925 жылы біріккен Қазақстан жасау кезінде ҚазЦИК мүшесі болып сайланып, С.Қожановтармен қатар жүріп тұтас Қазақстанның аяғынан тік тұруына үлес қосқан қоғам қайраткері. Жазушы Әлібек 1935 жылы Міржақып Дулатовтың жалғыз қызы Гүлнарға қосылып, құрулы тұрған қақпанға аяғын тығып алған. Кейін заман түзелген кезде әкем аға-інісінің тағдырын өз анасының атынан сұрастырып отырған. Бірақ ол кезде шындықты білу мүмкін болмаған еді»,- еске алады ұлы Тынысбек Қоңыратбаев.
Фольклортану саласында 1945 жылы «Қазақтың лиро-эпосы» тақырыбында кандидаттық, 1971 жылы «Көне түркі поэзиясы және қазақ фольклоры тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Осы атпен кітабы да жарыққа шықты. Ә.Қоңыратбаевтың құрастырған фольклортанудан мектеп оқулығы мен хрестоматиясын Қазақстан мен көршілес республикалардағы, Монғолиядағы қазақ мектептерінің қаншама буын оқушылары қызыға оқыған. Өткен ғасырдың екінші жартысындағы ұлттық фольклортану саласындағы көрнекті жетістіктердің көбінде Әуелбек Қоңыратбаевтың үлкен үлесі барын ұмытпауымыз керек. Қазақ фольклоры мен қазақ эпосын айтқан кезде Қоңыратбаевтың есімі бірінші аталады. Түркітану ғылымының абызы десе болады.
Әуелбек Қоңыратбаев кәсіби педагог ретінде қазақ әдебиетін оқытудың теориялық негіздерін қалыптастырушы әдіскер ғалымдардың бірі. Ғалымның «Әдебиетті оқыту методикасының очерктері», «Әдебиетті оқыту методикасы» атты кітаптары мектеп ұстаздары үшін ондаған жылдар бойы әдістемелік таптырмас көмекші болды. Сонымен қоса ол Ян Амос Коменскийдің «Ұлы дидактикасынан» бастап өзіне дейінгі дәуірдегі көптеген танымал педагогтардың әдістемелік еңбектерін аударған.
Ә.Қоңыратбаев соңғы күндеріне дейін қаламын қолынан тастамаған. Публицистика – дәуір тынысы. Сондықтан өзі өмір сүрген қоғамнан тыс қалмай, облыстық «Ленин жолы», түрлі республикалық газет-журнал беттерінде көптеген проблемалық мақалалары жарық көріп тұрды. Соңғы демі біткенше ғылымнан да қол үзген емес. Оның жұмыс стилі, түн ортасында тұрып алып жазу жазатын болған. Балаларының оқығанын қалаған. 6-7 жастан бастап «Қазақ ертегілері» атты қос томдықты ұлдарының қолына ұстатып, толық оқып шығуын қадалаған. Одан кейін бастауыш сыныпта батырлар жырларын оқытатын болған. Кейін өсе келе «Мың бір түннің» төрт томдығы мен «Сандбадтың жеті сапары» кітабын оқытқан. Ә.Қоңыратбаевтың жеке кітапханасында Жюль Верннің 12 томдығы болған. Сандық толы қазақ, орыс тілді, әлем әдебиетінен аударма кітаптар болған.
Ә.Қоңыратбаев туған елінде бала күнінен құлағында күмбірлеген Бұдабай шайырдың жырларына ден қойды, министрлік мақұлдаған жоғары оқу орындарына арналған «Қазақ әдебиетінің тарихы» оқулығына Бұдайбайды енгізіп, оның өмірі мен шығармашылығын кең талдады. «Бұдабайға Сыр мен Қырдың көптеген ақындары еліктеген. Әңгіме оның жалпақ тілінде, ғажап теңеулерінде болатын. Ел билегендерге ақыл айтқанда Бұдабай ел қамын, еңбекші қамын көбірек жеген. Толғаулары сын аралас қағида болып келеді» деп жазды ақын мұрасын зерттеген ғалым Әуелбек Қоңыратбаев.
Артына мол мұра, өшпес із, тағылымды жол қалдырған Әуелбек Қоңыратбаев есімін тек мерейтойында ғана емес, жыл сайын жаңғыртып тұруымыз керек. Жылына бір рет оқушылар арасында ғалым атында ғылыми байқаулар ұйымдастырылып тұрса, дарынды жастардың ғылымға бет бұруына себебі тиген болар еді.
Айтса айтқандай, жақында Шиелі ауданындағы «Руханият» орталығында Әуелбек Қоңыратбаевтың 120 жылдығына орай аудандық білім бөлімі мен №48 Ә.Қоңыратбаев атындағы мектеп-лицейдің ұйымдастыруымен «Қоңыратбаевтану: ғылым мен руханияттың тоғысы» тақырыбында ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.
Конференцияны Шиелі ауданы білім бөлімінің басшысы Дәурен Насибековашып бергеннен кейін Әуелбек Қоңыратбаевтың өмір белестері мен рухани мұрасы бейнеленген «Ғалым мұрасы – ұрпаққа аманат» атты деректі фильмнен Әуекеңнің 80 жастағы бейнесін көріп, бір сәт өз дауысына құлақ тостық. Қызылордадан арнайы барған ф.ғ.д., профессор Жеңіс Сәдуақасов ғалымның көзін көрген, ізін жалғаған шәкірті ретінде естеліктерімен бөлісті. Ал, ф.ғ.к., «Болашақ» университетінің оқытушысы Нұрлан Нұрмаханов рухани мұрасы жайында баяндама оқыды. №48 Ә.Қоңыратбаев атындағы мектеп-лицейінің тарих пәні мұғалімі Нұргүл Утеева ғалым туралы зерттеуімен көпшілікті таныстырды.
Конференцияға дайындалып келген зейінді оқушылар №48 Ә.Қоңыратбаев атындағы мектеп-лицейінің жас ғалымдары ортаға шықты. Олар Ә.Қоңыратбаевтың еңбектерін ұстаздарымен бірге ақтарып, ізденіп, ғылыми мақала жазып келіпті. 10-сынып оқушысы Әнуар Нұрсұлтан (жетекшісі Нұржамал Қазыбаева) «Әуелбек Қоңыратбаев — эпос жанрын зерттеуші», 10-сынып оқушысы Арайлым Оспанбай (жетекшісі Анар Нұрбаева) «Абай және Әуелбек Қоңыратбаев», 9-сынып оқушысы Аида Бақтиярова (жетекшісі Нұргүл Утеева) «Шоқанның ғылыми мұрасы – Әуелбек Қоңыратбаев еңбегінде», 10-сынып оқушысы Еңлік Күнболатова (жетекшісі Анар Нұрбаева) «Әуелбек Қоңыратбаев мұрасындағы дала аңыздары», 8-сынып оқушысы Қайрат Кәусар (жетекшісі Шырын Дәулетова) «Ғалымдар әулеті: ағайынды Қоңыратбаевтар тағылымы», 9-сынып оқушысы Ақбота Орманбекова (жетекшісі Динара Алшынбаева) «Қазақ айтысы табиғатын зерттеудегі ғылыми көзқарастары» атты мақалаларын көпшілікке жеткізе оқып, Қоңыратбаев есімін иеленген мектептен болашақ әдебиеттану ғылымына үлес қоса алатын ғалымдар шығатынын дәлелдегендей әсер қалдырды.
Конференция соңында Әуекеңнің балдызы Күлпаш Нұрмағанбетова, «Қазақ тілі» қоғамы аудандық филиалының төрағасыСағындық Досмаханұлы, Шиелі аудандық орталықтандырылған кітапхана жүйесінің директоры Гүлдана Жақыпова сөз сөйлеп, №48 Ә.Қоңыратбаев атындағы мектеп-лицей директоры Ерсаид Жүсіпов қорытындылады.
Әуелбек Қоңыратбаев – ұлттың рухани темірқазығы. Оның артында қалған мол мұра – бүгінгі ғылымның темірқазығы. Ғалым рухына тағзым еткен ғылыми-тәжірибелік конференцияда әрбір тыңдаушы ой түйіп қайтты.
Ертеңіне Алматыда, Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасында Әуелбек Қоңыратбаевтың 120 жылдығы мен Тынысбек Қоңыратбаевтың 70 жылдығын орайластырып, «Қоңыратбаевтар әлемі және ұлттық руханият мәселелері» атты халықаралық ғылыми-танымдық конференция өтті. Конференцияда белгілі ғалымдар ғылыми баяндамалар оқып, Қалжан және Әлібек Қоңыратбаев шығармалары мен профессор Тынысбек Қоңыратбайдың үш томдық «Руханият әлемі» атты шығармалар жинағы және музыкалық шығармаларының тұсауы кесілді.
Н.Көбегенұлы
