Сын түзелмей, мін түзелмейді немесе сыни ойлау туралы

Дана халқымыз «Сын түзелмей, мін түзелмейді» деп дөп басып айтқан. Дегенмен, қазіргі қоғамда әлеуметтік желілерде өзгені сынауды, мінін іздеуді өздеріне тақырып етіп алып, әр нәрсенің байыбына бармай, өзгені кемсіту, төмендету арқылы абырой, бедел жинау үрдіс алған тәрізді. Әрине, бұл тұрғыда жүйелі әрі орынды айтылған сын әр кез өз жүйесі мен орнын табатындығын, қоғамның дұрыс дамуына әсер ететінін жоққа шығара алмаймыз. Алайда, қазіргі ақпарат құралдарының, әлеуметтік желілердің қарқынды дамуы, ақпараттың жылдам тарауы және т.б. жетістіктерімен қатар таралған ақпараттардың шынайы немесе жалған екендігін ажырату қиындығы, өскелең ұрпақтың жалған ақпараттарға сеніп, түрлі келеңсіз оқиғаларға жол беруі тәрізді проблемаларды туындатқаны рас.

Дана халқымыз «Сын түзелмей, мін түзелмейді» деп дөп басып айтқан. Дегенмен, қазіргі қоғамда әлеуметтік желілерде өзгені сынауды, мінін іздеуді өздеріне тақырып етіп алып, әр нәрсенің байыбына бармай, өзгені кемсіту, төмендету арқылы абырой, бедел жинау үрдіс алған тәрізді. Әрине, бұл тұрғыда жүйелі әрі орынды айтылған сын әр кез өз жүйесі мен орнын табатындығын, қоғамның дұрыс дамуына әсер ететінін жоққа шығара алмаймыз. Алайда, қазіргі ақпарат құралдарының, әлеуметтік желілердің қарқынды дамуы, ақпараттың жылдам тарауы және т.б. жетістіктерімен қатар таралған ақпараттардың шынайы немесе жалған екендігін ажырату қиындығы, өскелең ұрпақтың жалған ақпараттарға сеніп, түрлі келеңсіз оқиғаларға жол беруі тәрізді проблемаларды туындатқаны рас.

Өзекті мәселелердің алдын алу үшін өскелең ұрпаққа білім беру барысында кез-келген ақпаратқа сыни ойлау тұрғысынан қарау, саралау, баға беріп, қорытынды жасау дағдыларын қалыптастырудың маңызы ерекше. Осы орайда «сын дегеніміз, сыни ойлау дегеніміз не, ол туралы ғалымдардың пікірі қандай, өскелең ұрпаққа сыни ойлау тұрғысынан білім берудің маңыздылығы қандай?» деген сұрақтарға жауап іздеп көрелік.

Сыни ойлау – фактілерді анализдеу арқылы тұжырым қалыптастыру. Бұл ұғым күрделі және әртүрлі анықтамаларға ие, ол негізінен рационалдылықты, скептикалықты, сыңаржақтылықсыз анализдеуді және деректі дәлелдерді тексеруді қамтиды. Сыни ойлау – өз-өзін басқаратын, өз-өзін тәрбиелейтін, өз-өзін бақылайтын және өз-өзін түзететін ойлау формасы. Оның алғышарты сананы кемелдендірудің қатаң стандарттарына келісу және оларды сергек қолдану. Сыни ойлау тиімді қарым-қатынас жасау мен проблемаларды шешу қабілеттерін меңгеруді талап етеді, сондай-ақ болмысымыздағы табиғи эгоцентризмді және социоцентризмді жеңуді міндеттейді.

Сыни ойлау термині халықаралық термин жүйесінде ойлаудың «критикалық» түрі ретінде аталады, яғни гректің kritikos — «сын», «бағалау», «тексеру», т.б. көп мағыналы сөзден шыққан; мұндағы «сын» ұғымы күнделікті тұрмыстағы «айыптау» мағынасында емес, интеллектуалды қабілетті білдіреді, әрі «бағалау», «анықтау», «пайымдау» және «ажырата білу» секілді мағыналарға ие. Сыни ойлаудың интеллектуалды негізі бейне оның этимологиясы секілді өте ежелгі заманға барып тіреледі, яғни осыдан 2500 жыл бұрынғы Сократтың оқыту практикасы мен пайымдауларында осы ұғымға жақын мазмұндар кездеседі. Сократ сауалдарды тексерістен өткізудің жаңа әдісін тауып, адамдар өздерінің білімге деген сенімділіктерін рационалды анықтай алмайтын әлсіздігін көрсетіп берді және мұнда Сократтық ирония да қатар жүрді.

Сонымен қатар, әлемнің бірінші ұстазы атанған Аристотель, одан кейін әр тарихи кезеңдегі әлемнің ұлы философтары сыни ойлау туралы өз тұжырымдарын білдірді.

Қазақ философиясында Абай Құнанбайұлы сыни ойлаудың жаңа көкжиегін ашушы болды. Абайдың авторитетке бағына салмауды дәріптеген, білім мен сенімде рационалды нақтылық пен дәлелділікті талап еткен, кей өлеңдері мен қара сөздері сыни ойлаудың тамаша үлгісі деуге болады. Мысалы Абай айтады:

Ақыл сенбей сенбеңіз,

Бір іске кез келсеңіз.

Ақсақал айтты, бай айтты,

Кім болса, мейлі, сол айтты –

Ақылменен жеңсеңіз.

Надандарға бой берме,

Шын сөзбенен өлсеңіз.

Мұнда өз ақыл көзің жетпей тұрып «ештеңеге, ешкімге сене салма» деп ескертеді, сондай-ақ, «Мұны жазған кісінің, Атын білме, сөзін біл!» — деп, ойдың шын-өтірігіне адамның өзі кепіл болмайтынын, дұрыс пікірлерді аты-жөні (беделі) бойынша емес, пікірдің мазмұны бойынша қабылдауды талап етеді.

Сыни ойлау адам қашан терең ойлана бастағанда пайда бола бастайды. Бірінші мезетте оның алдында дайын жауабы жоқ қандай да бір мәселе (проблема) немесе әлі де үйреншікті бола қоймаған жаңа ақпарат пайда болады. Екіншіден, адам бұл проблеманың жауабын табуға ұмтылыс жасайды немесе жаңа нәрсені түсініп, оның байыбына жетуге тырысады. Ойланудың қандай да болмасын қиындық, ыңғайсыздық, күмән туғанда пайда болатындығы туралы философ Джон Дьюи былай деп жазған: «Ойлау тығырыққа тіреліп, таңдау жасау керек кезде басталады» (Дьюи Д. Психология и педагогика мышления. – М.: Совершенство, 1997, 21 бет).

Рефлексия жасағанда адам көптеген шешімдерді сараптап, оларды ой елегінен өткізіп, өз құндылықтары мен түсініктерінің, түйсігі мен қажеттіліктерінің таразысына салып, салыстырады, проблеманың байыбына жетуге тырысады. Осыдан соң адам өзі таңдап алып, көңілі қалаған шешімді тура сол қалпында қабылдамай, оны жан-жақты қарастырады, оның оң мен солын ажыратады, кемшіліктерін келтірумен қатар оны қуаттау үшін дәлелдер іздейді. Бұл тұжырымдауға қанағаттанбай, өз шешіміне балама іздестіреді, жаңа ұсыныстар мен болжамдар жасайды. Ылғи да өзіне еш бүкпесіз шындық тұрғысынан сұрақ қойып, оған жауап іздейді, жауап тапса, қайтадан сұрақ қойып, енді соның жауабын іздестіреді, оған да қанағаттанбай, әрі қарай «қаза береді», «қаза береді». Сұрақтар, сұрақтар, сұрақтар. Жауап іздеу, жауап іздеу, жауап іздеу. Үздіксіз іздену мен зерттеу…

Ойлаудың осындай толассыз түрі сыни ойлау деп аталады. Мұнда ойлау тізбекті (сызықты) түрде бір нүктеден екінші нүктеге бір бағытпен жылжымай, біресе алға, біресе артқа ойысады. Проблеманың шешімін табу мұнда ең соңғы нүкте деп саналмайды: оны дәлелдеп беру керек, оның тиімділігі мен ықтимал қолайсыздықтарын айқындау қажет, оған балама келтіру керек. Сыни ойлау проблема шешуге бағытталумен қатар өзінділікпен (дербестік) ерекшеленеді: қандай да болмасын мәселе не ақпарат бойынша өзіндік түсінік қалыптастырып, оған тәуелсіз тұрғыдан баға беру, дербес шешім қабылдау.

Сыни ойлауды дәріптеушілердің бірі Ричард Поль аумалы-төкпелі, күнделікті өзгеріп отырған заманда адам «өз инстинктеріне бостан босқа сенбеуі керек» деп есептейді. Мұның себебі мынада: адам өз түсініктерін, ұстанымдарын, құндылықтар мен нанымдарын бірден қалыптастырмай (мысалы, сезімдер жетегімен немесе басқа біреудің айтқаны бойынша), олар туралы терең ойланып, оның бәрін күмәнмен қабылдап, «тұла бойынан» өткізуі қажет. Ричард Польдің пайымдауы бойынша, адамдар «өздерінің басына түскенді дәл сол қалпында қабылдамауы керек. Олар ақиқат деп ұсынылған нәрсенің бәрін де ақиқат деп түсінбеуі қажет. Олар өздерінің өмірлік тәжірибесін жалған деп ойламауы керек». Демек, олар өмірдің барлық жайттары мен көріністерін ой елегінен өткізіп, олардың өміршеңдігі, құндылығы мен қажеттілігі туралы өзіндік пікір қалыптастыруы керек. Сол себепті сыни ойлауды көп жағдайда «сыпайы күмәндану» деп атайды.

Кезінде Сократ «Таным негізінде күмән жатыр» деп бекер айтпаған. Біз әр нәрсеге байыппен қарап, оны екшеп-текшегеннен кейін, күмәндану негізінде туындаған сұрақтарымызға жауап іздестіріп, тапқанда ғана сол зат туралы түсінік пен пікір қалыптастырамыз. Мәселе сол затты жоққа шығаруда емес, мұнда негізгі әрекет – сол затты жан-жақты қарастыру: оған күмәнмен терең үңілу, оны күмәнмен өз тәжірибемізбен салғастыру (ол туралы не білетіндігімізді, оның қажеттілігі мен тиімділігін саралау). Мұнда үнді ақыны Рабиндранат Тагордың «Таным нұры жарқырай түскен сайын, күмән қараңғылығы қоюлана түседі» деген сөздерін де келтіруге болады. Адам көп білген сайын оның күмәні де көбейе түсетіндігі хақ.

Сыни ойлау оқушылардың ойлау дағдыларын дамытып, оларды оқу мен өмірде туындайтын мәселелерді өздігімен шешуге бағыттайды. Осы арқылы сыни ойлау оқушыларды ақпаратпен жұмыс жасауға, жан-жақты тұрғыдан кез келген жайтты талдауға, бағалауға, таңдау жасап, шешім қабылдауға баулиды. Оқушылар бұл секілді жұмыстарды жасау нәтижесінде өздеріне және өзгелерге толассыз сұрақтар қойып, оларға жауап іздеп, өз жауаптарын ұтымды дәлелдермен айғақтайды, дербес шешімдер қабылдайды.

Сыни ойлау әр адамды табиғатындағы менмендіктен және ортаға тәуелділіктен арылтады: адам басқалармен тиімді қарым-қатынасқа түседі, қоғамдағы беделділердің пікірлерін ақиқат ретінде қабылдамай, оларға күмәнмен қарай бастайды, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін сараптай біледі. Осылайша сыни ойлаушы өзін-өзі шектей біледі, басқалардың пікірлерімен санасып, өз көзқарасын олармен салғастырады, қоғамда кеңінен таралып, көпшіліктің қабылдаған көзқарастарды мойындамай, олардың дәлелдері мен тұжырымдауларын іздестіреді. Алайда бұл күмәндану жоққа шығаруды білдірмейді: осындай әрекеттер арқылы сыни ойлау аталмыш көзқарасты қабылдауға әкелуі әбден ықтимал. «Сыни ойлау» ұғымында «сынау», яғни «кемшіліктерді айқындау» мағынасы жоқ. Сыни ойлаудың мәнін «байыбына үңілу», «терең бойлау», «зерделеу», «екшеп-текшеп, жан-жақты қарастыру», «өзіңе сұрақ қойып, соның жауабын іздестіру».

Сонымен, сыни ойлау мынандай жағдайларда болады:

— кез келген проблема не ақпаратпен өздігімен жұмыс жасағанда;

— кез келген проблема не ақпаратты өзіндік тәжірибе (өмірлік, кәсіби) тұрғысынан қарастырғанда;

— кез келген проблема не ақпарат туралы өзіндік (дербес) пікір қалыптастыру барысында;

— өз пікірі мен көзқарастарын тұжырымдап, оларды дәлелдеуде;

— кез келген проблема не ақпаратты жан-жақты тұрғыдан қарастырғанда;

— бірлесе жұмыс жасағанда (топта, жұпта, командада);

— өзгелердің пікірлерін бағалап, қабылдағанда.

Ал, сыни ойлаушының ерекшеліктері мынандай болады деп тұжырымдауға болады:

— кез келген проблема не ақпарат бойынша нақты сұрақтар қояды;

— ең маңызды жайттарды бөліп шығарады;

— проблема не ақпаратқа қатысты деректерді қолданады;

— критерийлер мен стандарттарды қолданады;

— критерийлер мен стандарттарға негізделінген дәлелді қорытынды мен шешімдер келтіреді;

— өз пікірі мен көзқарастарына деген жоғары жауапкершілігі бар;

— ақпаратты бір мағыналық жүйеден екіншіге аударады (вербалдыдан визуалдыға немесе керісінше);

— қарастырып отырған мәселені басқаларымен салыстырады;

— балама ұсыныстар мен көзқарастарды тұжырымдайды;

— икемді болады: өз ойлары мен пікірлерін өзгерте біледі, қателерін мойындап, оларды түзейді;

— себеп-салдарды анықтайды;

— талдайды, тұжырым жасап, қорытындылайды;

— мәселеге ауқымды тұрғыдан қарап, бірінші мезетте тек қомақты жайттарды бөліп қарастырады;

— шешім қабылдауда басқалармен тиімді түрде ынтымақтасады;

— ақпаратты шығармашылық тұрғыдан түрлендіреді;

— әртүрлі дереккөздерден қажетті ақпарат табады, оның мазмұнын, бағытын, мақсатын өздігінше түсінеді;

— өз әрекеттерін бақылайды, оларға баға береді, жақсарту жолдарын іздейді;

— басқалармен тіл табысып, ортақ мәмілеге келуге тырысады.

Оқушыда сыни ойлаудың қалыптасу деңгейлері

Бастапқы деңгей:

— өз көзқарасы мен ұстанымын жан-жақты тұрғыдан қалыптастыра алмайды,

— өз ұстанымын толық дәлелдей алмайды, оның артықшылықтарын толық көрсетпейді,

— жан-жақты салыстырмайды,

— ұтымды мысалдар келтірмейді,

— себеп-салдарын дәлелді түрде келтіре алмайды,

— талдау мен синтездеуді толық жасамайды,

— жан-жақты баға бере алмайды.

Орта деңгей:

— ойлау қадамдарын ретімен қолданады,

— өз көзқарасы мен ұстанымын қалыптастырғанымен оларды ұтымды түрде дәлелдей алмайды,

— өз ұстанымдарын өзгелермен салыстырады, оның артықшылығы мен кемшіліктерін ажыратады,

— өзіне айтылған сынды сабырмен қабылдай алмайды,

— өзге ұстанымдарды жан-жақты талдамайды, олардың олқылықтарын ажырата алмайды,

— өзге ұстанымдарды өз мақсатында пайдалана алмайды,

— өз ұстанымын икемді түрде өзгерте алмайды.

Жоғары деңгей:

— негізгі ойлау қадамдарын ретімен, логикалы түрде және тереңінен қолданады,

— өз көзқарасы мен ұстанымдарын ұтымды түрде дәлелдей алады,

— өзіне өзі нақты баға бере алады,

— өзге пікірлерді бағалай біледі,

— ұсыныстар мен гипотезалар жасай біледі,

— айтылған сынға байыппен қарайды: өз ұстанымдарын икемді түрде өзгерте алады,

— өз жұмысын жақсарту жолдарын іздестіреді.

Оқушыларға білім беру барысында, аталған дағдылар мен деңгейлерді қалыптастыру арқылы, сапалы білім алумен қатар қоғамда болып жатқан әртүрлі оқиғалар мен ақпараттарға сыни ойлау тұрғысынан қарап, оны саралап, қорытынды жасай алатын, келешек еліміздің дамуына үлес қосатын білімді әрі саналы тұлға қалыптастыра аламыз деген ойдамын.

Еділ Үмбетов,

№268 мектеп-лицейдің

тарих пәнінің мұғалімі