Көп ата-анадан баласының ашушаң екенін естіп жүрміз. Әлеуметтік желілерде де ашуына мініп, қыңырлықтың үлкенін көрсетіп отырған жасөспірімдердің бейнежазбалары көптеп таралған. Смартфонға шұқшиып, айналасындағы болып жатқан оқиғалардан бейхабар баладан қолындағысын алып көрсеңіз, «көкеңізді танытады». Жылап сала бергенде тартып алған телефоныңызды қайта қолына ұстата салғаныңызды білмей қаласыз. Әлеуметтік желінің қайнап, түрлі-түсті, жарқ-жұрқ ойындардың самсап тұрған уақытында бұл жағдайлардың орын алуы да заңдылық. Дегенмен бұлай жалғаса берсе «тірі роботтарды» даярлап, вертуалды өмірдің шекарасын кеңейтеміз. Мәселе осында, бала ашулы, ата-ана мазасыз. Не істемек керек? Бүгінгі жазбамызда осы туралы сөз ететін боламыз. Қызығына қарық қып, ермегіңе жарайтын қалтафондық түрлі ойындар кішкене бала түгілі, ересектерді де елітіп ала жөнеледі. Қолыңыз қалт ете қалса, қалтаңыздағы он үшінші мүшеңіздей болып кеткен телефонға телміресіз. Кіремін, көремін деп бес минутқа бас сұққаныңызбен басыңызды ала алмай, бірнеше сағатты да сырғытасыз. Қош, үлкендер бір түсінер, әдеттенсе қояр ғой. Алайда есін жоғалтып ойын ойнайтын ессіз ойын баласын қалай доғартамыз? Түрлі графикалық ойындарды құрастырушы мамандар оның әдемілігін, қызықтыра алуын, құмарлықты оятуын көздеп жасайды. Олар мақсат-межесіне жетті. Телміріп үйде ұл мен қыз отыр. Бала ұзақ уақыт телефон ойнауы – құмарлық. Құмарын шектеу баланың ашушаңдығына алып келеді. Әлгі ойынның кезеңнен кезеңге өте алмауы да баланың зығырданын қайнататыны рас. Жасөспірім ашушаңдыққа коммуникациядан қол үзе бастағанда бейім болады. Ұзақ уақыт қалтафонмен дос болып, айналасындағыны байқамайтын бейқам балаға вертуалды өмірден шығып қалу қорқыныш сезімін ұялатады. Бұның емі тек «тірі өмірге баулу». Таң азаннан күн ұясына батамын дегенше тіршіліктің қамын күйттеп жүретін ата-аналарға балаға да уақыт табуын кеңес етемін. Сіз балаңызбен сөйлесіп, түрлі тақырыптарда ой алмассаңыз, алыстан келетін қауіп жоқ. Сөз арасында телефонды ұзақ уақыт үзіліссіз қолдану зиян екенін, оны шекті уақыт аралығында ғана пайдалану керек екенін түсіндіріп «тірі байланысқа» тартсаңыз, төбедегі сөз еткен түйткілді мәселелермен кездеспейтініңіз ақиқат. Сіз уақыт бөлмегеннен кейін бала уақытын телефонға жұмсайды. Я сіз, я болмаса гаджет тәрбиелейді балаңызды.
Екінші бір ашушаңдықты шақыратын жағдай – баланы мейірімділікке тәрбиелемеу. Эгосы басым жасөспірімдер көп қазір. Бөліп ішіп, қолына ұстатқанын бауырына беретін кең жүректі бұрынғының балаларынан өзім деген ұрпақ туылып, өсіп келеді. Қолындағы ойыншығын да біреумен бөліскісі жоқ мейірімсіз жасөспірімдер легі қалыптасуда. Сондықтан ата-аналарға баланы ең бірінші өзінің емес, ортақ өзгелердің қамын ойлауды үйреткен абзал. Барымен бөлісіп, бауырларын, достарын жақсы көретін бала ашушаң болмақ емес. Бұл жерде қазіргі туу көрсеткішінің азайып кеткені де рөл ойнайтындай. Бұрында кемі бір отбасыда 5-6 бала болса, қазіргі жанұялар 1-2, әрі кеткенде 3 баланы өмірге әкелуге бейім. Жалғыз баланың дегенін орындап, бетінен қақпай тәрбие берген бала ашушаң, дегенін қылмасаң қыңырлық көрсететін көкбет болып өседі. Сөз басындағы мейірімділік қасиетін ашушаңдыққа қарсы қойып көрелік. Көпбалалы отбасыда бауырларын құрметтеу дағдысы үйретпей-ақ қалыптасады. Бауырлар арасында мейірім де өз деңгейінде жетерлік. Ашушаңдық мәселесі жоғарыда сөз еткен құндылықтардың көбі отбасыда кемшін түсіп жатқандықтан да туындап жатыр. Түйіндей келгенде жалғызым деп бар жылы-жұмсағын астына төсеп өсірген бала ашушаң келеді. Сондықтан бала тәрбиесінде кей кездерде шегініс жасаған да абзал, айтқанының барлығын жөн көрмей, дұрыс еместен тиған да жөн. Менмен болу, мейірімсіздік ашушаңдыққа бейімділікке әкеледі.
Бала – ата-ананың айнасы. Үлкендерден көргенін жазбай жаттайтын жасөспірімдер көбіне ата-анасының әрекетін қайталап жатады. Ондайда ашушаңдықтың бір себебін өзіңізден іздеуге де болады. Үйде, ас үстелі басында қылт еткенге мінез көрсетіп, жылт еткенге ашуыңызды шақырып отырсаңыз, бала психологиясына әсер етіп, ұрпағыңыз да агрессивті болып өседі. Әсіресе, баланы жоспарлау, баланың ана құрсағында болатын уақыттарда ата-ана байланысында ашушаңдық көп болған жағдайда баланың беймаздық мінезі қалыптасады. Халқымыз мұндайда «ананың сүтімен, әкенің қанымен дарыған мінез ғой» деп жатады.
Тақырыптың өзектілігі ашушаңдық. Ашушаңдық қасиеті қатыгездікке ұласса қайтесіз? Айтқымыз келетіні де осы. Бүгінгі ашушаң бала ертеңгі қатыгез тұлға болмасына кім кепіл? Қисық бұтақ өсе келе түзелмейтіні белгілі. Кішкентайынан кеткен қателік болашағына кері әсерін көрсетке не істемексіз? Біз айтқан мысалдар тек бірлі-жарлысы ғана. Сондықтан бала тәрбиесінде абай болып, бала психологиясын дұрыс бағытқа бұру ләзім. Оқып отырып үйіңізде жүрген ойын баласы жайлы ойланып көріңіз. Қалай дұрыс тәрбиелеу жайлы ой түйіңіз. Ашушаңдық пен қатыгездіктің арасы бір-ақ қадам.
Айдана АСЫЛБЕКОВА,
М.Мәметова атындағы Қызылорда педагогикалық
жоғары колледжінің оқытушысы
