Кітап оқырмандарына Жарасқан Әбдірашов туралы айтып қажеті жоқ, ақын шығармаларымен таныс жандар оның жалынды жырларын жатқа айтатындары көптеп кездеседі. Ақын өлеңдері кішкентай балдырғандарға, өз замандастарына, жастарға арналады және адам жанын тербеп, қиялын шарықтататындығымен ерекшеленеді. Оны бей-жай оқу мүмкін емес, ақын музасының мөлдірлігі, шығармаларының оқушысын биік адамгершілік қасиеттерге жетелейтіні туралы кезінде белгілі ақындар, әдебиет зерттеушілер айтқан болатын.
Ж.Әбдірашов 1948 жылы 7 наурызда Қызылорда облысы, Арал ауданы, Аманөткел кеңшары, Ақшатау бөлімшесінде дүниеге келген. 2001 жылы 10 ақпанда Алматы қаласында 53 жасында өмірден озды.
Ақын туған өлке ежелден ән мен жырға бай мекен болатын. Әріге бармай-ақ Сырдың Аралға құяр сағасындағы Мырзаста мектебін қалыптастырған Нұртуған Кенжеғұлұлын айтсақ та жетіп жатыр. Жаңаберген, Дәріқұл, Кәрібоз секілді жыршы-термешілердің әуен сазын құлағына құйып өскен жас баланың ақын болмауы мүмкін еместей көрінеді. Мырзастағы шежірелі аймақты халық сонау заманнан бері өлең қонған өлке деп таниды.
1969 жылы ҚазМУ-дың журналистика факультетін бітірген Ж.Әбдірашов 1969-94 жылдар «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»), «Қазақ әдебиеті» газеттерінде, «Жалын» альманахында, «Жұлдыз» журналында, Қазақстан Жазушылар Одағы жанындағы аударма және әдеби байланыстар жөніндегі бас редакцияда қызмет атқарған. «Тамаша» ойын-сауық отауында бас редактор болды. Алғашқы жинағы — «Тұңғыш кітап» 1969 жылы жарық көрді.
Талантты ақын ұрпағына мол әдеби мұра қалдырды. Оның әр жылдары баспадан шыққан өлең жинақтары: «Ақ қайран» (1970), «Найзағайлы жаз» (1971), «Саяхат» (1972), ұлттық ой-сана тұрғысындағы толғамдардан тұратын «Дала, сенің ұлыңмын» (1975), «Соғыстан соңғы туғандар» (1977, 1993), «Перзент парызы» (1980), «Сана соқпағы» (1988), «Құлпытас» т.б. өлеңдер мен поэмалар жинақтары шығып, қазақ әдебиетінде эпиграмма жанрын қалыптастырды. «Әзілің жарасса» (1980) кітабы, қазақ балалар әдебиетінің мәселелерін көтерген «Парасат пен пайым» (1973) әдеби-зерттеу еңбектері жарық көрді.
Ақынның таңдамалы жырларының ІІІ томдығы («Сана соқпағы» 1998; «Көңіл көкпары» 1998; «Шежірелі шаңырақ» 1998 жылы) жарияланған. Ол А.С.Пушкиннің, Р.Тагордың, М.Бсисудің, П.Элюардың, Я.Купаланың, К.И.Чуковскийдің, А.Л.Бартоның, А.А.Блоктың жекелеген туындыларын аударған.
Ж.Әбдірашовтың төл шығармалары неміс, венгер, орыс, украин, өзбек, азербайжан, түркімен, қырғыз, саха тілдеріне тәржімаланған. Ол Қазақсатан Республикасы Жазушылар Одағының М.Жұмабаев атындағы сыйлықтың ең алғашқы иегері.
Ақынның қай шығармасында болмасын, заман көрінісі, қоғамдық өзгерістер, адамдар арасындағы қарым-қатынастар қамтылып, оның қоғам алдындағы биік парасаты байқалып тұрады.
Жастық шағында «Ақ бұлақтар» өлеңімен оқушысы елең еткізген оның шығармашылығы «Дала, сенің ұлыңмын» поэмасымен биік белеске көтерілсе, «Соғыстан соңғы туғандар» жинағымен жалғасты. «Ертеңім, менің ертеңім» секілді публицистикалық поэмасымен талантына кең өріс тапса, «Құлпытас» поэмасымен шығармашылығы түйінделеді.
Ж.Әбдірашов қазақ әдебиетінде М.Жұмабаев әкелген эпиграмма жанрын биікке көтерді. Өз замандастарына аға жазушыларға, тұрғыластарына арнаған эпиграммаларына ақынның адам мінезін дәл байқай білетіндігі, аз өлең жолдарымен айтар жайын нақ жеткізіп, еткен қызметіне, үлкен лауазымына қарамай өз ойын анық жеткізе білгенін байқаймыз. Осынысымен де эпиграммалары құнды дүниелер болып есептеледі. Ақын шығармашылығының қыры алуан түрлі: ол балалар әдебиетін де, публицистикаға да, сын саласында қалам тербеген, жалынды поэзиясында замандастырының жасампаз бейнесін жасады.
Енді өзім жасаған Жарасқан шығармашылығына арналған бағдарлама жайына тоқталайын. Талантты ақынның шығармашылығына байланысты «Жарасқантану» қолданбалы курсының бағдарламасын жасаған болатынмын.
Әдетте, прозалық шығармаларға қарағанда поэзиялық туындыларды оқытудың ерекшелігі болады. Жазушы шығармаларын оқыта бастағанда оның мазмұнына мән беріледі, оқушы оны оқи отырып түсінгенін әңгімелейді, оқиғалар тізбегін ажыратады, кейіпкерлер іс-әрекетіне тоқталады, оны әңгімелейді, өз сөзімен жеткізеді. Кейіпкерлердің портреті қалай жасалғанын, ұнамды және ұнамсыз көріністерге тоқталады, сипаттайды. Ал, позиялық туындыда азаматтық лирика болсын, табиғат немесе махаббат лирикасы болсын, ақын толғанысы, қуанышы, күйзелісі, тебіренісі, яғни басынан өткен жайы баяндалады.
Мәселен, ақынның төрт-бес шумақтан тұратын өлеңін оқушылар оқып шығады, бұл бас-аяғы бір минутқа жетер-жетпес уақытқа сыйып кетеді. Оқып шыққанда ол не түсінді, қалай түсінді, нені білді, өлең жайында өз ойын қалай жеткізе алады, осыған мән берілуі керек. Көп жағдайда өлеңдерді үстінен қалқып кететін жайлар жиі ұшырасады. Оқушы өлеңді оқығанда жүрегінен өткізіп, жанымен тебірене, толқи білуі керек. Оны осындай тебіреніске бастайтын әдебиет пәні мұғалімі. Мұғалім міндеті шәкірт қажеттілігін орындау, оның сұранысын қанағаттандыру.
Поэзиялық шығарманың өзіне тән жайлары болады. Өлеңде бунақ, тармақ, шумақ, сонымен бірге белгілі бір ырғақпен оқылады, айтылады, жеткізіледі. Оқушы өлеңнің осы компонеттерін түсіне білумен бірге тақырыбын, идеясын, мазмұнын да ұғына білгені дұрыс.
Ж.Әбдірашов шығармаларына жасалған бағдарлама ақын өлеңдерін, поэмаларын, аудармаларын еліміздің жас ұрпағына ұғындыру, ақын туындыларын терең түсіну, жастарды отансүйгіштік рухта, патриотизмге тәрбиелеу мақсатында жасалды. Ақын поэзиясы – кейінгіге қалдырған мұрасы, ұрпағына аманаты. Сол аманатты ұрпақ жадында жаңғырту – ұстаздық борышымыз.
Бағдарлама төрт бөлімнен тұрады:
1.Лирикалық шығармалары. 2.Ақындық ғұмыры. 3.Поэмалары. 4.Аудармалары.
«Лирикалық өлеңдері» бөлімінде ақынның табиғат және махаббат лирикалары кіргізілген. Мұнда табиғаттың әдемі көрінісі мен ақынның сырлы сезім сырларын оқыту көзделді.
«Ақындар ғұмыры» бөлімінде ақынның поэзия, өзінің жан-дүниесі, ақындар өмірі мен шығармашылығы жайындағы тебіреністері енгізілді.
«Ақын поэмалары» бөлімінде Жарасқанның кезінде уақыт ағымымен, заман талабымен жазылған шоқтығы биік шығармалары, поэмаларын оқыту қарастырылды. Поэмаларды оқыту барысында отансүйгіштік, адамгершілік, патриоттық, достықты берік ұстау, жоғарғы парасаттылыққа үндеу мақсат етілді. Мысалы, «Дала, сенің ұлыңмын», «Ертеңім, менің ертеңім» т.б.
«Ақын аудармалары» бөліміне ақынның аударма саласында атқарған еңбектері кіргізілді. Бұл саладағы үздік табыстары, шеберлік деңгейі жайында мәлімет беру көзделді. Р.Тагор, М.Бсису, П.Элюар, И.Змей секілді ақындар шығармаларын аудару ерекшеліктері ескерілді.
Қандай адам болмасын, еңбектің еленгенін, оның іске асып, ел игілігіне жарағанын көргісі келеді. Осы бағдарламаны жасағандағы негізгі мақсат Ж.Әбдірашов шығармалары арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу болса, тағы бір көздегеніміз ақынның туған жерінде «Жарасқан оқуларын» оқыту болатын. Республикамыздың әр өңірінен шыққан талантты ақындарды туған жерінде насихаттап отырсақ, оқушылардың поэзияға деген құштарлығын оятып, елге, туған жерге деген мақтанышын, сүйіспеншілігіне қозғау салар едік, оларды жан сұлулығына тәрбиелеген болар едік, осыдан келіп намысты, арлы, парасатты азаматтарды тәрбиелеген болар едік.
Бүгінгі күні жас ұрпақты ұлттық таным түсінік бағытында тәрбиелеудің маңызды орын алып отырғаны ақиқат. Туған тіліміздің мәртебесін көтеріп, оның шұрайлы тіл байлығын ұғындыру, оқушылар бойында көркем сөзге, поэзияға деген сүйіспеншілікті ояту, әсіресе, мектептегі қазақ әдебиеті мұғалімдерінің ерекше көңіл аударар мәселесі болып табылады. Осы орайда қазақ әдебиеті классиктерінің, алаш арыстарының, талантты ақындардың шығармаларына мектеп бағдарламасында арнайы сағаттар бөлініп оқытылуының маңызы зор болмақ.
Абайды танытуға арнайы «Абайтану» курстары оқытылады. Абай тәлімін бойына сіңірген жастардың болашағы жарқын боларын түсініп отырмыз. Дәл осындай Мұқағалиды, Мағжанды, Қасымды, Қадырды, Тұманбайды, Жарасқанды танытып тереңдете оқытатын болсақ, еліміздің болашағы үшін мәні ерекше. Олардың поэзиясын түсініп, сусындап өскен жастар өз ұлтының қамын ойлап, соның мүддесі жолында аянбай еңбек етері сөзсіз. Ана тілінің уызына жарыған ұландар мемлекеттің, қоғамның белгілі тұлғалары болып қалмақ. Тіл мәселесінің бүгінгі өткір кезеңінде бағдарламаның атқарар жүгі үлкен маңызға ие екендігі шындық.
Біздер қоғамымызда ұлтымыздың рухани жұтаңданып бара жатқанын көріп отырмыз. Мұндай қауіпті қатерден сақтап қалатын ата-бабаларымыздың салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын ұстана отырып, өзіміздің тарихымызға, өткендегі құндылықтарымызға оралудың орны ерекше. Ұлтты ешқандай еуропалық, америкалық, арабтық салт-сана көгертпейді, көктетпейді. Мұны күнделікті өмірімізден көріп отырмыз. Өзінің мәдениетін, өткенін, тілін білмейтін жаннан ұлтын сүйетін тұлғаның қалыптасуы екіталай.
«Жарасқантану» қолданбалы курсы бағдарламасының түпкі мақсаты да осы – Отаны үшін аянбай, ел мүддесі жолында ештеңеден тайынбайтын тұлға тәрбиелеу.
Ө.Серәлі
