Адам – әдебиеттің жүрегі, адам өмірін бейнелеу – әдебиеттің түбегейлі мақсаты. Яғни, көркем шығарма адам өмірін қаншалықты толық, терең, ойлы, нәзік суреттеуімен ғана өз бағасын алмақ. Көркем шығармаға қойылатын осындай талап тұрғысынан қарасақ, Зейнолла Шүкіров повестерінен біз кешегі кеңестік қоғам мен адам өмірін, оның характерін түрлі тараптан суреттеу ісіне өзіндік қолтанбасын қалдырғанын аңғарамыз. Қаламгердің «Тоғысқан тағдырлар» (1961), «Жас жесір» (1973), «Сарша тамыз» (1975) шығармаларын оқырман кезінде жылы қабылдады. Әрине, ол әдебиетіміздің күрделі жанры повесть пен роман жазбас бұрын әңгіме жазып, күш-қабілетін сарапқа салды, сөйтіп туған әдебиетімізге елеулі үлес қосты.
Өзіңе өте биік талап тұрғысынан қарайтын жазушы қай шығармасында болмасын, өміріміздің үлкен проблемаларын сөз етеді. Оның повестерінде Ұлы Отан соғысы және одан кейінгі жылдардағы ауыл өмірін суреттеу кең орын алады. Екі сөзінің бірінде «Өмір деген жаны ізгі жақсы адамдарға, қайырымды жанға толы» дейтін жазушымыздың кейіпкерлері де ел басына күн туған ауыр жылдарда адамгершіліктеріне дақ түсірмей, ерлік жасауда да, күндіз-түні еңбек етуде де саналы түрде дайын екенін көрсеткен ауыл адамдары. Солардың бірі «От кешу» повесіндегі ауыл совет Медеубай, Мұраттың ағалары мен анасы Набат. Медеубай – ұялы көзді, кең маңдайлы, келісті кісі. Өңі жұқалтаң ақ сары. Өмірі мектеп есігін ашып көрмеген, куәлікке қол қоятындай ғана шамасы бар. Бірақ күнделікті саясатқа жүйрік. Сонымен қатар адам көкейінде айтылмаған сырды көзінен танитын зерек. Ол – Ханафияның отбасына үлкен қамқорлық жасап, науқас Мұрат жағдайын әр кез түсінетін үлкен жүректі адам, ел ағасы атанған абыройлы азамат. Медеубай – адамгершіліктің биік сатысынан көрінетін, ұрпаққа үлгі боларлық реалистік образ.
Набат – Мұраттың анасы, повестегі Мұратымыз – Зейнолланың өзі. Мұраттың анасы Набат бір ғана отбасының ұйытқысы ғана емес, екі-үш шаңырақтың ауыртпалығын көтеріп жүрген ана, оның үстіне науқас баланың тағдыры жанына көп батады, әр кез соның көңілінен шыққысы келеді. Набат тағдыр салған тауқыметті үлкен жүрегімен, асыл қасиеттерімен, күш-жігерімен жеңді. Өзі де екі анадан үлгі алды. Набат бейнесі – соғыс жылдарындағы қиындықты көтере білген ел ішіндегі аналардың жиынтық бейнесі іспетті. Ал, керісінше «Жас жесір» повесіндегі Анар – Набат бейнесіне қарама-қарсы образ. Күйеуі Нұрманнан өлді деген қара қағаз келгеннен кейін анасы Кәріпжамалдың сөзіне еріп, енесі мен төрт жасар ұлын тастап қашады. Төрт жасар ұлы әдепкі күндері анасын іздеп әжесінен «жақсы жеңешем қайда?» деп сұрай бастайды, оған әжесі баласының жүрегін жаралаудан қорқып, «базарға кетті, ертең келеді, тәтті әкеледі» деп алдаусыратқанымен кейде ашу үстінде «тастап кетті бізді, қашып кетті, жаман жеңеше ол» деп айтып қалатын болды.
Төркініне келген Анар ол жерге сыймайды. Көп ұзамай Ермекбайды жолықтырады. Үйленемін деп құр уәде бергенімен басқа жас қызға үйленеді. Кейін Ермекбай екі баласымен қоса әлгі қызбен ажырасып тынады. Ермекбай – жылпос жігіт. Журналист, ақын Ә.Жәмішов: «Зейнолланың «Жас жесір» повесінде шиыршық атқан оқиғалар мен татымды тұлғалар, қызықты характерлер бар»,- дейді. Осы шиыршық атқан оқиғаларға қатысатын кейіпкерлер – Анар, майданға кеткен Нұрман, Анардың енесі Айымкүл әжей және Кәріпжамал. Повестегі оқиғаларға қатысты осы кейіпкерлердің характерін жазушы психологиялық дәлдікпен суреттейді. Автор шағын повестің композициясын шебер құрап, бар әңгімені Анардың өз үйінен екі рет кетуіне сыйғыза білген.
Нұртай жеті жасқа келгенде кітап алуға әжесімен бірге базарға келеді. Әжесінен адасып қалған Нұртай дәл алдарында тұрған әйел мен еркекке көзі түседі. Қарқылдап күлген еркектен бұрын Нұртай екі көзі әлгі әйелде болады. Еркек қанша аймаласа да әлгі әйел күлімдеп тұра береді, иә, күлімдеп… Сол әдемі күлімдеу… Нұртай «жақсы жеңешесін» таныды. Әжесінің айқайлап шақырған даусын естіп, сол жаққа қарай жүгіре жөнеледі. Сол кезде ғана Анар оны таныды. Бірақ кеш қалды, олар ауылына қарай баратын жүк көліктердің біріне мінгесіп жүріп кетеді.
Базар – әдеби-психологиялық деталь. Ермекбайдың іс-әрекеті – заманның өзегіңді өртер ащы шындығы. Жазушы осы бір әдеби-психологиялық детальді реализм әдісімен адамның эстетикалық ой-сезіміне әсер ететіндей шебер қиыстыра білген. Әңгімедегі негізгі идеялық-эмоциялық жүкті де көтеріп тұрған осы. Ол Нұртайдың психологиялық сезімін оятып, көкірегіне ащы запыран ұялатады, Нұртайды терең ойға батырады.
Анар кейінірек егде тартқан кісіге тоқалдыққа шығады. Сол үйдің отымен кіріп күлімен шықса да, бәйбішеге жақпай, көп ұзамай айрылысып тынады. Араға үш жыл салып Анар үйіне оралғанымен, енесі мен баласы оларды жатырқап қарсы алады.
Баласының мектепке кеткен уақытын пайдаланып, Анар үйінен екінші рет кетуге бел буады. Анардың үйінен бірінші рет кетуі мен екінші рет кетуінің арасында айырмашылықтары көп. Бірінші рет кетуінде Анар енесінің ет жүрегін тілімдеп, қашып кеткен болатын. Ол кезде ұлы да шешесін сағынып, күйзеліп жүрді. Анар екінші рет кеткенде ұяттан өле жаздап, қиналмады. Азып-тозған үй мен анасын жатырқаған баланы көріп, өзін кінәлідей сезінді. Енді өз күнәсінің қарымтасын қайтаруға, оларға жақсылық істеуге асықты. Бірақ оны енесіне ашық айта алмады. Жазушы осылай адам мінезіндегі өзгерістерді оның ішкі ойы арқылы ашуға ұмтылады.
Повестегі Анар тағдыры әсерлі бейне. Оның асыл жары Нұрманға деген кіршіксіз ыстық махаббаты. Әттең соғыс болмағанда Анар сияқты аяулы жар ақ махаббатын сынға түсірер ме еді? Кішкентай Нұртай жәутеңдеп қалар ма еді?
Зейнолла Шүкіровтің «Жас жесір» повесі – психологиялық туынды. Автор шығармада психологиялық егіздеу мен ішкі монолог тәсілін шебер қолданған. Анардың ішкі монологы арқылы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ауыл өмірінің шынайы көркем суретін береді. Көркем шығармада адам мен табиғат құбылыстарының егізделуі – өмір қозғалысын көркем шындықпен бейнелеудегі классикалық үрдіс. З.Шүкіров «Жас жесір» романында осы үрдісті дамыта отырып, ұрпақ санасына адамгершілік пен ізгілікті сіңіруді мақсат етеді.
Сара Тайманова,
филология ғылымдарының кандидаты,
«Болашақ» университетінің доценті
