Біздің өңірімізде сынаққа сынбай, тынбай еңбек етіп жүрген мүгедектігі бар тұлғалар, рухы мықты жандар бар. Өңірдегі жетекші азамат Сағатбек Қуанышбайұлының айтуынша, соңғы деректер бойынша аймақта 32 мыңға жуық мүгедектігі бар жандар тіркелген екен.
Яғни бұл, осынша мәселе, осынша тағдыр талайына түскен тұлғалар бар деген сөз. Әйткенмен құлагер ғұмырында мұрагер іс қалдырғысы келетін өміршең азаматтар да жетерлік. Дегенмен, төрт құбыласы түгел адамдарға да тұсау көп заманда оларға да қиындықтың салқыны соқпайды деу сандырақ. Сондықтан «эйблизмнен не үшін арылу керек?» деген сұраққа жауап іздегенді жөн көрдік.
Ең әуелі айтатынымыз, мүгедектігі бар адамдар қоғамда дискриминация көріп жатады. Осыған байланысты «эйблизм – адамды мүгедек белгілеріне қарай алалау» дегенді білдіретін термин енгізіліпті. Бүгін аңдамай айтылған сөз қоғамда алалауды қалай өршітетінін талқылаймыз, талдаймыз. Себебі, жоғарыда айтқандай сау адамның саутамдығын қалдырмай, саусағын нұқып тұрып алалайтын адамдар бар да, мүгедектерге шүйлікпейтіндер жоқ деп те айта алмаймыз. Республикадағы «ITeachMe құзіретті дамыту орталығының» директоры Захира Бегалиевамен сөйлестік. Ол мүгедектігі бар адамдарды қолдап, олардың жұмысқа тұруына, қоғам өміріне белсене араласуына көмектеседі. Маман ең әуелі эйблизм туралы айтып, қоғамда болып жатқан жайттарды жайып салды.
Эйблизм ұйығы
Әсіресе, қызылордалықтардың шымшып сөйлейтінін ескерсек, шымбайға тиетін әңгімелер бізде де өріп жүр. Бірі мүгедектер алатын жәрдемақыны біліп, қызғаныштың қызыл итіне таланып, өсек таратса, бірі дене бітімін мұқатады. Бұл адами тұрғыдан ең ауыр күнә. Захира Бегалиева қанша жерден абай болған күннің өзінде эйблизм адаммен бірге жасап келе жатқанын айтады. Бұл қоғамда алауыздық пен мүгедектігі бар адамдарды алалауды өршіте түседі дейді.
— Көпшілік кей сөздің мағынасын жете түсіне бермейді. Сондықтан адамдар біле тұра біреудің намысына тиеді деу қиын. Қоғам үшін кейбір сөз бен сленг үйреншікті боп кеткені сонша, кейде оның белгілі бір топқа кері әсер ететінін түсінбейді. Әуежайда әдетте «арбаға отырыңыз» деп жатады. Ал, арба – әуелден-ақ жүк тасу құралы. Осы сәтте де мүгедектігі бар адам өзін адамдар үшін жүк, ауыртпалық деп біледі.
«Арба» деген сөзді алмастыру керек деп ойлаймын. Болмай бара жатса, әуежай қызметкерлерінің «Сізге қалай көмектесейін?» деп сұрағаны жеткілікті. Бірден «арбаға отырыңыз» демеу керек. Әрине, олар мұны ренжітейін, кемсітейін деп айтпайды, мен мұны білместікке балаймын.
Кейде әуежайда көзі нашар көретіндерге «Ешқайда кетіп қалмай осында тұрыңыз. Қазір қайтып келемін» дейді. Ол қайда кетуі мүмкін? Көзі көрмейтінін еске салудың керегі не? — дейді ол.
Тағы айтайық, ең қарапайым мысал, «мүмкіндігі шектеулі жан» деп жүргендер әлі көп. «Мүгедектігі бар тұлғалар, адамдар» деу керек. Біз – қоғамның бір бөлігі, тұлғамыз. «Жан» деп қоғам мүгедектігі бар адамдарды әлсіз етіп көрсетіп, оларды бір елеске теңейтіндей әсер қалдырады емес пе?! Тағы бір жиі кездесетін жайт бар. Көпшілік жиында «өзіміз болсақ, істей береміз ғой, ал мүгедектігі бар адамдар келсе, олар үшін бәрін басқаша ойластыру керек қой» деп жатады. Біз автоматты түрде «өзімізге» кірмей, шеттетіліп қаламыз. «Өзіміз» дегендер – сау адамдар, ал біз бөлек қоғам, тап сияқтымыз. Мұндай кезде «өзіміздің» орнына «мүгедектігі бар және мүгедектігі жоқ адамдар» дегенді қолданған дұрыс екенін алға тартады мамандар.
Захира Бегалиева бала жастан мүгедектігі бар адам жайлы дұрыс түсінік қалыптаспағандықтан, көп адам оларды автоматты түрде аяп тұратынын айтады. Маман мұндай көзқарастан арылған жөн дейді.
— Жұрт мүгедектігі бар адамды мүсіркеп, аяныш білдіргенді міндет санайтындай. Ақсап жүргеніңді көріп, «Ойбу, бейшара-ай, аяғың ауырады екен» деп қамқор болады. Бірақ бұл тек кері әсер етеді. Аяқ ақсап, ауыратыны рас шығар. Дегенмен бұл мүгедектігі бар адам «мүсәпір», «бейшара» дегенді білдірмейді. Аяқ қанша жерден ауырғанымен, мүгедектігі жоқ адамнан қаржы, әлеуметтік статус жағынан жағдайы жақсы болуы мүмкін. Бірақ біздің қоғамда мүгедектік алға шығып кете береді.
Әлі күнге «арбаға таңылғандар», «арбадағылар» дейді. Орындықта отырғандарды «орындыққа таңылғандар», «орындықтағылар» деп жалпылай атамаймыз ғой. Аңдамай айтылған әр сөз мүгедектігі бар адамдарды қоғамнан күн сайын алыстатып жатыр. Жұрт әуелі адамның арбасын, құлақ аппаратын, балдағын, протезін көреді. Олай болмауы керек. Затты емес, оны қолданатын адамды көре білуіміз қажет,- дейді маман.
Тарыдай тіркестің торнада әсері
Бала үйде не көрсе, түзде соны жасайды. Ата-ана – баланың айнымас айнасы. Айтпағым, бала алғаш эйблизмді үйінде көреді екен. Маман балаға ұрысқан кезде түрлі диагнозды кемсіту мәнінде қолдану эйблизмнің асқынған түрі дейді.
— Ата-ана үйде баласын бір зат әкелуге жұмсады делік. Бала таппай келсе, «Соны да көрмедің бе, көзің соқыр ма?» деуі мүмкін. Естімей жатса, «Құлағың керең бе?» деп ұрысады. «Жынды» деген де осы тізімде бар. Бала достарымен сөзге келіп қалса, осылай келемеждеп шығады. Ал, бұл сөздер біреудің диагнозы ғой. Бір-бірін «даун», «шизофреник», «семіз» «төрткөз» деп мазақтайды. Ол сөздің мағынасын да білмейді. Тек ойында түсініксіз ассоциация бар. Осылайша балада жастайынан «диагнозы бар адамдар қауіпті болуы мүмкін», «біздің ортаның адамы емес», «олардан алыс жүру керек» деген ой қалыптасып, стереотип жайыла түседі.
Бала достарының мазағынан қашып көзі ауырса да, көзілдірік тақпай қоюы мүмкін. «Семіз» деген атақтан қорқып, тамақ ішпей қоятын балалар да бар. Жай айтылған сөз осылайша баланың дене жағдайына кері әсер етеді. Салдарын іштей сезіп отырған да боларсыз. Иә, негізі адам өзі қандай болса, аузынан сондай сөз шығады.
Шиеленістің шешімі
Кез келген күрмеудің байланған жолы болса, шешілу амалы да болуы тиіс. Бірақ, ауру қалса да, әдет қалмайды. Ең қиыны осы. Сұлу сөйлеудің сырын меңгерген қоғам ғана кемел адам болады. Ал, кемелдік біліммен, көркем мінезбен келетіні ақиқат.
— 10 жыл бұрын өзім де эйблизмге, адамдардың аңдамай сөйлейтініне тоқтау салғым келді. Қате сөйлегендердің бәріне түсіндіргім келіп, сөз таластырып та қалатынмын. Уақыт өте бизнес-серіктестің, жора-жолдас қатары сирей бастағанын байқадым. Түсіндіру әдісім дұрыс болмаған екен. Олар мені ренжітіп алмайық деп қарым-қатынасты үзгенді жөн көріпті. Бұлай кете берсем, қоғамнан ажырап қалатындай екенмін.
Сондықтан эйблизммен күресер болсақ, мұны барынша адекват жолмен жүргізу керек. Көбірек айтып, арнайы видеонұсқау түсіріп, әлеуметтік желіде көптеп тарату керек.
Эйблизм санамызға сіңіп қалғаны сонша, проблема бүгін-ертең шешіледі деу қиын. Ересектер арасында айтылып, түсіндірілуі қажет. Бірақ басты назарды балабақша мен мектептерге аударған жөн. Мысалы, неміс әліппесінде «К» әрпіне (киндерваген – ред.) мүгедектер арбасын қолданатын адамның суреті берілген. Осылайша бүлдіршін қоғамның мұндай өкілі де бар екенін және оларды дұрыс атай білу керек екенін біліп өседі. Ол бала өсіп, келесі ұрпақты тәрбиелейді. Бұл – тым ұзақ, бірақ түбі нәтижелі болатын күрес,- деді З.Бегалиева.
Оның айтуынша, эйблизмді болдырмас үшін әр адам сөздік қорын бір сараптап шықса дейді. Сөздік қорды бір талдап шығып, біреуді кемсітуші сөздер болса, оны алмастыруға әрекет ету керек. «Бұл – қоғам өмірін жақсартуға жасалған амал» – дейді ол. Маман бірдеңе демес бұрын нені меңзеп тұрғанды ойлану керек екенін айтады. Тіркес мәніне үңілуге шақырады. Аңдамай сөйлеп, ауырмай өлетін заманда қай жерде қалай үн қату керектігін білу маңызды. Абзалы, «Сөйлейтін жерде сөйлемесең, сөзің өледі. Сөйлемейтін жерде сөйлесең, өзің өлесің» дегенді қаперден шығармаған жөн.
Өңірдегі жан жылытар жұмыстар
Сөз соңында Қызылорда облысындағы оң қадамдарды да тілге тиек еткенді жөн көрдік. Себебі, тағдырлы жандармен атқарылып жатқан жарқын жұмыстар да жоқ емес. Мәселен, 2022 жылдың 12 айында жиналған мәліметтер бойынша 5735 аз қамтылған отбасылар мен мүгедектерге 30927,4 мың теңге сомасына қаржылық және қайырымдылық көмек көрсетіліпті, тамақ, қатты отын беру, баспасөзге жазу және кәсіпкерлерге демеушілік көмек көрсетілген.
Қызылорда облыстық баспасөз қызметінің мәліметінде, «Мүгедектерді жеке оңалту» бағдарламасына байланысты жұмыстар жақсы атқарылғанын айтады. 2023 жылғы жағдай бойынша облыста Мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алатын мүгедектердің саны 3233 адамды құрайды. Соның ішінде, I топтағы мүгедектер 273; II топтағы 1203 мүгедек; III топтағы 1296 мүгедек; 7 жасқа дейінгі мүгедек балалар 130 бала; 7-18 жас аралығындағы мүгедек балалар, 1-топтағы 45 бала; 7-18 жас аралығындағы мүгедек балалар, 2-топтағы 46 бала; 7-18 жас аралығындағы мүгедек балалар, 3-топтағы 240 бала бар.
«Мүгедектерді жеке оңалту» бағдарламасы бойынша 2022 жылдың ІII тоқсанында атқарылған жұмыстарға да назар сала кетейік. Сандарды сөйлетсек, 224 жүріп-тұруы қиын І топ мүгедектеріне 224 жеке көмекшілер қызмет жасады, жеке көмекшілердің қызметіне бюджеттен 194310,0 мың теңге қаралып, 154156,0 мың теңгесі төленген. Ал, 35 тіл-құлақ кемістігі бар мүгедектерге 4 ымдау тілі маманы қызмет көрсетсе, ымдау тілі мамандарына 10076,0 мың теңге қаралып, оның 6078,7 мың теңгесі төленген екен.
Мүгедектерді оңалту бағдарламасы бойынша мүгедектерді қажетті құралдармен қамтамасыз ету шаралары да іске асырылуда. Міндетті гигиеналық құралдарға республикалық бюджеттен 46371,0 мың теңге, жергілікті бюджеттен 24638,0 мың теңге қаралып, оның 56537,9 мың теңгесі игеріліп, бүгінгі таңға 355 мүгедек азаматқа гигиеналық құралдар үшін әлеуметтік қызметтер порталы арқылы тапсырыс беріліп, үйлеріне пошта арқылы жеткізілген. Мүгедектерді оңалту бағдарламасына сәйкес протездік-ортопедиялық көмек 216 адамға, тифлотехникалық құралдар 170 адамға, сурдотехникалық құралдар 30 адамға, кресло-арбалар 57 адамға, санаториялық курортқа 93 адамға жолдама беріліпті.
Аймақтағы шуақты шипажайларға да шолу жасап шығайық. Мәселен, Қызылорда қаласында орналасқан «Талсуат-мүгедектерді оңалту орталығына» ем алуға 47 мүгедек, 1 зейнеткер жолданған. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыспен «Арал ауданы мүгедектер ұйымы» қоғамдық бірлестігі 18 жасқа дейінгі мүмкіндігі шектеулі 22 балаға күндіз болу бөлімшесі бойынша жартылай стационар жағдайында қызмет көрсетеді. Жеке оңалту бағдарламасына сәйкес Қазалы қаласында орналасқан арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығына 1 мүгедек, Қызылорда қаласында орналасқан №2 арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығына 1 мүгедек, арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету балалар орталығына 1 мүгедектігі бар бала жолданған. Сонымен қатар, мүгедектерді тасымалдау (инватакси) қызметін ұйымдастыруға облыстық бюджеттен 3240,0 мың теңге, жергілікті бюджеттен 2000,0 теңге бөлініп, оның 3808,0 мың теңгесі игерілген. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс арқылы «Арал қаласы бойынша мүмкіндіктері шектеулі мүгедектерді қорғау және қолдау» қоғамдық бірлестігімен келісім-шарт жасалып, олардан 3 автокөлікпен 65 мүгедекті тасымалдаған екен.
Ауыз толтырып айтатын аймақтағы ілкімді істер осылар. Денсаулық басты байлық екенін ескерсек, ауырмайтын жолды іздегеніміз жөн. Ал, тағдырлы жандардың емі болғай деп тілейміз.
Айдар САЙЛАУОВ
