Қазақтың бөрте қыратын, бөкен жонын, құм төбелерін үрлеп қалсаң, ақсөңке сүйек сүйген ақшаңқан топыраққа тәнті боласың. Сондай ескі қалалардың бірі – Жанкент. Ол – республикалық сипаттағы археологиялық ескерткіш. Қазалы ауданы аумағындағы Өркендеу ауылдық округінің орталығына іргелес жатқан биік төбеде, топырақ басқан қорғанның орнында VІІ-ХІV ғасырларда Жанкент, Янгикент қаласы өмір сүрген. Түрікмен тарихшысы Әбілғазы баһадүрдің айтуынша, оғыз еліне жүздеген жыл астана болып келген, Сыр өзенінің аяғында тұратын ұлы мұра – Жанкент қаласы еді. Оғыздар осы жерді ерте заманнан мекендеп, патшалары астана қала – Жанкентте отырған. Жанкент шаһары Сыр өзенінің сол жақ бетінде, Қазалы қаласынан 15 шақырым жерде жатыр. Зерттеушілердің пайымдауынша, Жанкент Ұлы Жібек жолында жатқан сауда-саттықтың үлкен қаласы болған. Мұнда хан сарайлары салынған. Жанкент әдемі кілем шығарудың, тұскиіз жасаудың, ат сайманын, садақ, жебе жасаудың, көзе-сауыт шығарудың орталығы болған деседі.
— Жанкент қаласының орнын бірінші рет қазып, зерттеген орыс ғалымы П.И.Лерх. Ол көрген кезде қаланың ескі қабырғалары, кейбір архитектурасы, көшелерінің ізі әлі жоғала қоймаған. Сыртынан қарағанда, Жанкент қаласының түрі үлкен төбе сияқты үйінді болып жатқан. Оның аумағы төрт бұрышты, жан-жағы тұтасымен биік қыш қамалмен қоршалған. Қамал қабырғасының қалыңдығы 6 метрдей. Ең жақсы сақталғаны: оңтүстік қабырғасы. Онда қатар-қатар тізбектеліп, бірнеше биік мұнаралар, оқ ататын тесік көздер сақталған. Ең биік мұнара оңтүстік батысында болған. Қаланың ортасында жан-жағын қоршаған ескі сарайдың орны. Онда ел басқарушылары тұрған. Үйлердің орнын, қабырғасын аршып көргенде, одан көптеген архитектура үлгісі, қабырғаға түсірілген суреттер, күйдірілген кірпіштер, көк, қызғылт шынымен жапқан көзе тақталар, терракоталар, ғаншпен жасалған өрнектер, көзе сынықтары, араб жазуымен әшекейленген сауыттар, тағы сол сияқты өнер өрнектері табылған,- дейді Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті жанындағы «Археология және этнография» ғылыми орталығының жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты Әзілхан Тәжекеев.
Жанкент қаласын қазғанда табылған өзгеше нәрсенің бірі – сол ескі дәуірлерде әдемі дүние жасайтын шеберхананың орны. Оны қазғанда ішінен кірпіш күйдіретін, көзе сауыт күйдіретін, әдемі глазурь шыныларының шеберхана орындары табылған. Олардың барлығында сол кезде өндірісте істеген жұмыстардың қалдығы көп болған. Соның бірі – араб қарпімен жазылған кірпіш. Шеберханада табылған қызық нәрсенің бірі – глазурь қорытатын пештің қалдығы. Оның үстінде шойын қазан сақталған, оның іші қатып қалған глазурьдің ізі. Олардың бірталайы ХІІІ-ХІV ғасырдағы Алтын Орда (Дешті Қыпшақ) заманы мәдениетінен хабар береді. Жанкентте мыстан, күмістен жасалған ХІІІ-ХІV ғасырлардың теңгеліктері табылған.
— Кеңес үкіметі кезінде Жанкентті зерттеп, көп заттар тапқан ғалым — С.П.Толстов. Әйтсе де, Жанкент шаһары толық зерттелді деп айта алмаймыз. Соңғы жылдан бері Қазалы ауданына келіп, Жанкентті зерттеуді қолға алған Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті мен Әлкей Марғұлан атындағы археология институтының және Мәскеудегі Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы этнология және антропология институтының ғалымдарының жұмысы әлі жалғасуда. 2007 жылы 26 қыркүйекте Қазалы қаласында аудан әкімі Айтбай Көшербайдың бастамасымен өткізілген Жанкент шаһарына байланысты халықаралық конференцияда Жанкент туралы, бұл шаһарды түпкілікті зерттеу, қала орнын ашық аспан астындағы музей ретінде туристік саяхаттың маршрутына енгізу жайлы мәселелер көрсетілді. Жанкент қаласы нақты қай ғасырда салынған, нендей себептермен жойылып кеткен деген сияқты сауалдарға толықтай жауап алатын уақыт әлі жете қойған жоқ,- дейді Германиядағы Тюбинген университетінің профеcсоры, археология ғылымдарының докторы Генрих Харке.
Бертін келе құм астындағы құнды қалаға Қызылорда облыстық әкімдігі де қолдау көрсете бастады. Қызылорда облысы әкімдігінің қолдауымен 2014 жылдан бастап Қазалы ауданындағы Жанкент ауылының іргесінде орналасқан республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші Жанкент қалашығына археологиялық зерттеулер жүйелі жүргізіліп келеді. Қалашықта археологиялық қазба жұмыстарын Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті жанындағы «Археология және этнография» ғылыми орталығы, археолог, т.ғ.к. Әзілхан Тәжекеевтің жетекшілігімен жүргізілуде.
Қазба жұмыстарының нәтижесімен әр түрлі кезеңдермен мерзімделетін тұрғын үйлердің орындары, маңызды құрылыс нысандары, қыш, құмыра күйдіретін пештер, кесенелер табылып, бірқатар нысандар консервацияланған. Қазба барысында қыш құмыралар, сүйектен, қыштан дайындалған бұйымдар, тиындар, моншақтар, алтын жапсырмалар, керамикалық ыдыстар, глазурьленген қыш қаптамалар табылған. Жанкент қалашығында қазба жұмыстарымен қатар, консервацияланған бір бөлменің композициясы жасақталып, Оғыз дәуірінің тұрмыс-салт дәстүрінен хабар беретін, тарихи мүсіндер қойылып, туристер үшін қалашық ішіндегі тұрғын үйдің ежелгі қалпын көруге мүмкіндік жасалды. «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» ҚР 2019 жылғы 26 желтоқсанындағы заңына сәйкес табылған заттар ғылыми өңделгеннен кейін мемлекеттік музейлерге өткізіледі.
Сонымен қатар, 2018-2019 жылдары және биылғы жылы қалашыққа Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті, Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы (Ресей Федерациясы) этнология және антропология институты мен Тюбинген (Германия) университетінің әріптестік бірлескен үш жылдық жобасы аясында (Германияның неміс гуманитарлық зерттеулер қорының қаржыландыруымен) археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген. Қазба жұмыстары цитадельде, шахристандағы тұрғын үй орындары, геофизикалық зерттеулер, топырақ құрамын анықтау, аршылған нысандардың сызбасын сызу жұмыстары атқарылды. Қызылорда облысындағы ортағасырлық Жанкент қаласының орнында археологиялық қазба жұмыстары биыл да жалғасты. Зерттеушілер жаратылыстану ғылымдары әдістерін қолданып, Жанкенттің абсолюттік жасын анықтады. Бұған дейінгі деректерде көне қаланың ІХ-ХІ ғасырларда бой көтергені айтылса, жаңа зерттеулер шаһардың іргетасы VІІ ғасырда қаланғанын көрсеткен.
— Ескерткіш бүгінде төрт жерден қазылып, археологтар заманауи инновациялық құрал-жабдықтардың көмегімен зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатыр. Табылған жәдігерлер археологиялық зерттеулер зертханасында өңделіп, облыстық тарихи-өлкетану мұражайына беріледі. Айта кетейік, жобаның ғылыми жетекшілері археология ғылымдарының докторы, профессор Генрих Харке, тарих ғылымдарының кандидаты Әзілхан Тажекеев және тарих ғылымдарының кандидаты, профессор Ирина Аржанцева. Зерттеу жұмыстарына Тюбинген университетінің, Ресейдің Жоғары Экономика мектебінің, Мәскеу мемлекеттік университетінің және Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің студенттері мен 35 ғалым қатысып жатыр,- дейді Қызылорда облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі мекеме басшысы Ерқазы Алданазаров.
Тарих ең қызықты дүниелердің, тылсым өмірдің бетбейнесіндей. Өткенді біліп, болашақты болжай аламыз. Ал, Жанкент шаһары өз заманында қандай асқақ болса, тарих парақтарында да дәл сондай бегзада болмысымен қасқайып тұр.
Айдар САЙЛАУОВ
