Сыр өңіріндегі тұңғыш телеарна егемендіктің алғашқы жылдары көрерменге жол тартты. 1991 жылдың 30 сәуірінде Қызылорда облыстық телеарнасы құрылып, қызметін бастады. Нақ осы жылдары жергілікті телеарна мазмұны мен формасы, идеялық тұрғыда нығайып, Қызылорда облыстық телеарнасының материалдық-техникалық базасы мен кадрлық әлеуеті үнемі жетілдіріліп отырды. Сондықтан жаңадан құрылған облыстық телеарнаның құрылу тәжірибелері, саяси-идеялогиялық бағыты, құндылықтық ұстанымдары, шығармашылық әлеуеті, ақпараттық ерекшеліктерін уақыт биігінің ой елегінен өткізіп сараптамалық зерттеу жүргізулер бүгінгі өлкетанушылар мен отандық тарихшылар үшін өзекті.
Бүгінде телеарна бұқаралық насихат пен үгіттің, сындарлы қоғамдық пікірді қалыптастырудың қуатты құралына айналуда. Әсіресе, бұл Қазақстан сияқты бұрынғы кеңестік республикалар үшін маңызды. Айта кету қажет, облыстық телеарна егемендіктің мәдени-рухани және саяси негіздерін аймақтарда нығайту үшін құрылды. Сондықтан жаңадан құрылған облыстық телеарна тарихының тәуелсіздік жылдары жүріп өткен жолы мен жасаған қызметін зерттеу арқылы облысымыздағы қоғамдық-саяси, экономикалық дамудың барысын бағамдау да өзектілігін жоймақ емес.
Өткенді және бүгінгі күні де қоғамдық-саяси өмір мен адамдардың күнделікті тіршілігін бұқаралық ақпарат құралдарысыз, оның ішінде телеарнасыз елестету мүмкін емес. Әсіресе, азаматтық қоғам құру және заң үстемдігін қамтамасыз етуді міндет етіп қойып отырған Қазақстан қоғамы мен билігі үшін облыстық телеарна қызметінің кәсіби шеберлігі мен саяси деңгейі маңызды және айрықша көкейкесті.
Алғашқы құрылған күннен бастап облыстық телеарна ұжымының жеке құрамы өз бағдарламаларында тұрғындардың азаматтық белсенділігін көтеру бағытында шығармашылықпен жұмыс істеді. Олардың барлығы тәуелсіздігіміздің рухани-мәдени негіздерін нығайтуға қызмет етті. Ұлттық құндылықтар мен әдет-ғұрып, менталитет тақырыбында көптеген қызықты хабарлар жасалды. Сондықтан тәуелсіздік жылдарындағы аймақтық телеарнаның тарихын зерттеу объективті түрде қазіргі облыс тұрғындарының ой-өрісі мен танымын кеңейтетіні сөзсіз.
Мұнымен қатар 30 жыл ішінде облыстық телеарна ұжымының сандық және сапалық құрамы да үнемі толығу үстінде болып, шығармашылық жағынан кемелденді. Облыстық телеарна өзінің тәуелсіздік жылдарындағы отыз жылдық тарихында белгілі бір тарихи кезеңнен өтті. Сыр бойы тұрғындары қоғамдық пікірінің айнасы болды және аймақтық қоғамдық саяси тұрақтылық пен ұлттық келісімге қызмет етті.
Ақпарат ағымы тоқтаусыз ағып жатқан қазіргі қоғамда жаңалықтарды дер кезінде халыққа жеткізу аса маңызды. Бұл ретте әсіресе телеарналардың сапалы жұмыс жасап, әлеуметтік желілерде ерекше контент қалыптастыруы медиа саласының қарқынды дамуына ықпал ететіні анық. Телеарналар азаматтық қоғамның құрамдас бөлшегі ретінде билік пен бұқараның арасындағы дәнекер ғана емес, ол еліміздің сан-саладағы жетістіктерінің жаршысы болып келеді.
Кез-келген аймақтағы медиа құралдарының басты мақсаты – тұрғындардың жергілікті хабарларға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру. Қазіргі кезде баспасөз құралдарының (газет, журналдар, т.б.) тираждары кеміп, сымдық радио желісінің жабылуы, т.б. факторларға байланысты телевидениенің маңызының арта түскенін айта кету керек. Іс жүзінде телеарналар тұрғындарды жергілікті хабарлармен қамтамасыз ететін жалғыз арна болып қалды.
Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер телевидение тарихы бір жағынан, технологиялық өнертабыстың тарихи даму жолы десе, екінші жағынан, әлеуметтік құбылыстың тарихы ретінде қарастырады. Аймақтық телеарналардың маңызын, олардың даму жолдарын, айрықша сипаттарын бағаламауға болмайды. Сол сияқты бүкіл ел телевидениесінің даму тарихын өңірлік телеарналардың тарихынсыз көзге елестету мүмкін емес. Ал, өңірлік телеарналардың жүріп өткен тарихи жолдары да, өзіндік ерекшеліктері де жетерлік. Солай бола тұра аймақтық телеарналардың тарихы зерделеніп, ғылыми айналымға қосылмаған. Соның ішінде Қызылорда облыстық телеарнасы да бар.
1957 жылы маусым айында Қазақ ССР Министрлер кеңесінің қаулысымен радиохабар тарату және телевидение жөніндегі комитет құрылды. 1958 жылы 8 наурыздан бастап Алматыдан телехабарлар таратыла бастады. Алматыдан кейін Өскемен, Қарағанды, Жезқазған, Петропавл, Целиноград, Орал, Балқаш, Семей және Павлодар қалаларында телеарналар жұмыс істей бастады. Сол кездері Қазақ телевизиясы жайлы жазылған алғашқы ғылыми еңбектер жарық көре бастады.
Сыр елінің телеарнасы тәуелсіз еліміздің тарихымен бірге түлеп келе жатқан ұжым. Егемендіктің уығы мен керегесін бірге қаласып, шаңырағын көтерген шығармашылық ордасы бүгінде мемлекетіміздің даму қарқынынан қалыспауда. Қызылорданың ақпарат айдынында облыстық телеарнаның шаңырақ көтергеніне де 30 жылдан асты. Тарих таразысына тартқанда аз болып көрінгенімен, бір ұжымның қалыптасу кезеңі үшін бұл аз уақыт емес. Осы уақыт ішінде тележурналистиканың белгілі ғалымы Қ.Тұрсын айтқандай, «көгілдір экран сахнасында сан мыңдаған тарландардың тағылымды істерінің іздері, жүректерінің табы, ақыл-ойларының сілемдері қалды. Олардың әрбірі ерлікке пара-пар істердің генераторы әрі қозғаушысы болды. Тың идеялар, жаңа бастамалар, соны пішіндер мен түрі-түсі бөлек бағдарламалар легі экран төрінен елге ұсынылып жатты».
Облыстық телевидениенің 90-жылдардың басында қалыптасуының өзіндік ерекшеліктері болды. Ол кезде телевидение біртұтас мемлекеттік идеологиялық және салалық жүйеде қалыптасты. Алғашында оның басты міндеті ресми саясатты насихаттау болды. Қызылорда облыстық телевидениесі біртұтас республикалық кеңістіктің бір құрылымдық бөлімшесіне айналды. Қызылорда облысында телеарнаның қалыптасуы мен дамуының өңірлік ерекшеліктерін анықтау үшін алғаш рет нақты тарихи талдау жасалды. Бұл өз кезегінде саланың материалдық-техникалық жарақтануын, кадрлар құрамымен жасақталуын, телевидение қызметін қамтамасыз ету, т.б. сұрақтарды талдауды қажет етті.
Аймақтық телеарна туралы байсалды мақалалар мен естеліктердің облыстық телеарна қызметінің мерейтойлық даталы күндерге шыға бастады. Сипаты мен формасы жағынан оларды зерттеу жұмыстары деп айтуға болмас еді. Дегенмен оларға облыстық телеарнаның тарихына қатысты байсалды публицистикалық мақалалар деп бағалар едік. 2001 жылы «Сыр бойы» газетінде жарияланған К.Ерімбетовтың «Көгілдір экран көкжиегі» мақаласында облыстық телеарнаның құрылу қарсаңында атқарылған мың сан ұйымдастыру жұмыстары жайлы мәліметтер беріледі. Облыстық телеарнаның алғашқы материалдық-техникалық жағынан базасын құрудағы инженер-техниктер Мұқан Абылаев, Юрий Ефанов, Марат пен Мұрат Шалабаевтар, Бақытжан Шөкеновтердің еселі еңбектерін атап өтеді.
2011 жылы облыстық телерадиокомпания құрылуының 20 жылдығына орай, жалпы редакциясын Жағыппар Қарабала басқарған «Сырдың сырлы сандығы» атты естеліктер жинағы жарыққа шықты. Облыстық телерадиокомпанияның 20 жылдығы ел тәуелсіздігінің 20 жылдығымен сәйкес келген еді. «Қазақстан-Қызылорда» телеарнасының мерейтойына арналып шығарылған бұл кітапта облыстық телеарна құрылуының алғашқы күнінен бастап 2011 жылға дейінгі тарихы қалыптасу кезеңдері мен сатылары баяндалды.
Сол жылы «Қазақстан-Қызылорда» телеарнасының құрылғанына 20 жыл толуына орай өткізілген мерейтой шараларының материалдары «Жиырма жылдық жаңғырығы» деген атпен өз алдына жинақ болып баспадан шықты. Осы жинақта кезінде «Қазақстан» РТРК» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары болған белгілі журналист Қайнар Олжайбылай деп жазады:«Жалпы біздің телевидениенің (Қазақ телевидениесінің) теориясы жоқ, тарихы да жазылмаған. Яғни ғылыми жүйеленген тарихы жоқ. Қазақстандағы телевизия саласында тарихы жағынан ең жас осы Қызылорда телеарнасы. «Қазақстан» Ұлттық арнасында еңбек етіп жүрген белгілі журналистердің көбі осы Қызылорда телевидениесінің мамандары екенін біз мақтан етеміз. Сондықтан да Қызылорда телеарнасы тарихы жағынан қысқа болса да, берген кадрлары жағынан ең үлкен ұстаханаға айналды деп мақтанышпен айта аламыз».
«Қазақстан-Қызылорда» телеарнасының құрылғанына 25 жылдығына орай жергілікті баспасөздерде сериялық мақалалар шықты. «Қазақстан РТРК» АҚ Қызылорда облыстық филиалының директоры, «Құрмет» орденінің иегері Жағыппар Қарабаланың естеліктері құнды. Мақалада облыстық телеарнадағы маман кадрлар дайындаудың өзіндік тәжірибелері сараланады. «25 жыл ішінде біздің телекомпания өзінің беделді ұжым екенін көрсете білді. Біз жасаған хабарлар талай республикалық конкурстарда жүлделі орындарды алды» деп атап көрсетті.
Сондай-ақ, осы жинаққа енген Амантай Шәріп, Несібелі Рахмет, Айткүл Шалғынбаева, Қаршыға Есімсейітова, Айсұлу Қасымова, Бақытжан Шөкенов, Юрий Ефанов т.б. естеліктерінің деректік маңызы зор. Мұнымен қатар жыл сайын журналистердің кәсіби мерекесі күніне орай облыстық телеарнаның тарихына қатысты ардагер журналистердің естеліктері жарыққа шығып отырды.
Қызылорда облыстық телеарнасы қазіргі күні тәулігіне 15 сағат эфирде хабар таратады. Өткен жылы Байқоңыр қаласында тілшілер пункті ашылды. Жыл басынан бері жаңа 8 бағдарлама көрерменге ұсынылды. Жалпы, телеарнада 32 бағдарлама жарық көреді. Мемлекеттік қызметкерлердің айтар сөзін халыққа жеткізу мақсатында «Anygtimes» хабары жарық көрді. Одан бөлек, руханиятқа арналған «Parallel» атты бағдарлама бар. Ауылдың тыныс-тіршілігін көрсететін «Құдайы қонақ» бағдарламасы да көрермендердің көңілінен шығып үлгерді. Соңғы бағдарлама 2024 жылы Астана қаласында өткен «Тұмар» ұлттық телевизиялық бәйгесінде «Үздік әлеуметтік жоба» аталымы бойынша «Тұмар» жүлдесіне лайық деп танылды.
Телеарнаның қазіргі директоры Нұрбек Әмиша: «Отыз төрт жылда телеарна жетілді, әлі де дамып жатыр. Талай жақсы дүниелер жасалды. Архивінде құнды кадрлар, эксклюзив құжаттар бар. Телеарна ұжымы қазір де Сырдың суындай сырғып аққан өмірдің өзгеше бір тұстарын, жылтыраған жақсы сәттерін сақтап, келер буынға көрсететін нәрсе қалдыруға тырысып жатыр.
Кейде қазір телеарна керек пе ойлайсың? Интернет бар, желдей ескен желі бар. Смартфон сипаған жұртың бар. Бірақ классикалық дүниелер өз функциясын дұрыс атқара алса, олар да өмір сүре беретін шығар. Нетфликс шыққаннан Холливуд қирап қалған жоқ, планшет пайда болғаннан қағаз кітап оқылмай жатқан жоқ, т.б. Ежелгі гректің лирней гидрасы секілді басы шабылған сайын басқа нәрсе ойлап тауып, өмір сүруге ұмтылған саланың бірі осы — телевизия. Тек өз функциясын толық атқарса, принципіне адал болса, ақылды аудитория, ақылы аудитория әлі де телевидениенің төрт бұрышты жәшігінен жиреніп кеткен жоқ секілді. Біз де бұл ізге түсерміз. Телеарналарымыз жақсы деңгейге көтерілер. Әсіресе, аймақтағы. Үлкен индустрия, ірі институтқа айналар» деп, болашаққа үміт арта сөйледі.
Бүгінгі күні Қызылорда облысы ақпарат кеңістігінде 148 бұқаралық ақпарат құралы жұмыс істейді. Оның ішінде 120 баспа, 26 интернет-сайт пен ақпараттық агенттік, 2 телеарна бар. Сол екі арнаның бірегейі — Қызылорда облыстық телеарнасы тәуелсіз еліміздің тарихымен қатар алға қарай қарыштап қадам басып келе жатқан ұжым. Егемендікпен төл құрдас шығармашылық ордасы бүгінде еліміздің даму қарқынынан қалыспай, Сыр бойы тұрғындарын күнделікті ақпарат ағынымен хабардар етіп, тың дүниелерімен таңқалдырып, көрермен көңілінен шығып келеді.
М.Досмаханова,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті
