бала асырап алушылардың базынасына жауап
Бақыттың білмей бағасын,
Адасты ма екен анасы?
Аң да екеш аң да қараусыз,
Қалдырмаушы еді-ау баласын.
Жетімнің көзі жасты екен,
Удан да дәмі ащы екен.
Әкенің мұз ба жүрегі?!
Ананың бауыры тас па екен?!
Аңсатқан жанды ақ арман,
Жас болып аққан жанардан.
Сәбидің бәрі бақытты,
Болуы үшін жаралған.
Осы бір әнді тыңдап отырған төрт құбыласы түгел адамның өзінен де мұң сезіліп, көзінен ып- ыстық жас сау ете қалады. Қазақ «Жетім көрсең жебей жүр» дейді. «Жетім болса, жетілер» деген де сөз бар. Бірақ, жетім-ғұмырды жетілдіру, сынған қанатын қалпына келтіру, сәбидің нәби жүрегін аялау қазіргі қоғамның қолынан келіп жатыр ма? Көкек аналар көбейіп, желөкпе әкелер артқан кезде періште жүректердің нендей жазығы бар еді деп ойға шомасың.
Иә, жетімдер мен бала асырап алу, олардың денсаулығы һәм тағдыры жайлы толғанбаған жазушы кем де кем. Қай дəуірді алсақ та, жырауларды сөйлеткен, ақын-жазушылардың қолдарына қалам ұстатқан тақырыптың бірі – қорғансыз жетімдер өмірі. Бұл тақырып əлем əдебиетінде үлкен орынға ие. Дат жазушысы, ертегіші Ганс Христиан Андерсеннің бір ғана «Шырпы сатқан қыз» деп аталатын ертегі-əңгімесін мысалға алсақ жеткілікті. Ағылшын жазушысы Чарльз Диккенстің «Оливер Твистің басынан кешкендері», «Дэвид Копперфилд», француз жазушысы Виктор Гюгоның «Аластатылғандар» тəрізді көлемді шығармалары жəне американ жазушысы Джек Лондонның «Жолдан тайған», орыс қаламгерлері А.Чеховтың «Ванька», «Ұйқы келеді», А.Горькийдің «Жетімек», А.Серафимовичтің «Торғай түн» əңгімелері деп жəне жалғастыра беруге болады. Ал, қазақ əдебиетінде балалар өміріне арналып жазылған шығармалар, олардың ішінде панасыз балалар жайындағы туындылар дегенде М.Əуезовтің «Қорғансыздың күні», «Жетім», С.Дөнентаевтың «Көркемтай», Қ.Кемеңгерұлының «Жетім қыз», «Момынтай» əңгімелері бірден еске түседі. Көңіл құлазытады. Осы көркем шығармалардағы кейіпкерлерді шын өмірде көргенде тіптен ет жүрегің езіліп кетердей күй кешесің.
Сыр елінде «Қызылорда облыстық денсаулық сақтау басқармасының «Облыстық мамандандырылған Сәби үйі» атты мекеме бар. Көбі бұл орын туралы тіс жара бермейді. Иә, өйткені мұнда тағдырлы балалар тәрбиеленіп жатыр.
Бәрі түсінікті болу үшін, мекеме туралы ресми ақпаратқа көз жүгіртейік. Қызылорда облыстық денсаулық сақтау басқармасының «Облыстық мамандандырылған Сәби үйі» коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны 2012 жылы жаңадан салынып, эксплуатацияға берілген жалпы жер аумағы 7000 шаршы метрді қамтитын 2 қабатты ғимаратта орналасқан. Қазіргі таңда, 60 төсек орнында 0-4 жасқа дейін 51 бала тәрбиеленуде, олар: үш жасқа дейінгі жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар; некесіз жалғыз басты аналардан туылған балалар; әлеуметтік жетімдіктің алдын-алу мақсатында, өмірлік қиын жағдайға тап болған, баладан бас тарту қаупі бар отбасыларының 4 жасқа дейінгі балалар; ақыл-ой мен дене дамуында ақаулықтары бар балалар екен.
Облыстық денсаулық сақтау басқармасының мәліметіне сүйенсек, Сәби үйі Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 27.12.2017 жылғы №1008 «Туғаннан бастап 3 жасқа дейінгі жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға, 0-4 жасқа дейінгі, психикасының және дене бітімінің дамуында кемістігі бар балаларға арналған, баладан бас тарту қаупі бар отбасыларды психологиялық-педагогикалық қолдауды жүзеге асыратын денсаулық сақтау ұйымдарының қызметі туралы ережені бекіту» туралы бұйрығына сүйене отырып жұмыс істейді.
Сәби үйінде барлығы штат бойынша 96 бірлік толығымен қамтылған. Балалардың жан-жақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ету, еркін тұлғаны қалыптастыру, дербестік дағдыларын қалыптастыру, балаларды күту және тәрбиелеу үшін физиотерапевт, балалар неврологы, педиатр, ЕДШ кабинетінің нұсқаушысы, массажист, физио кабинетінің маманы, педагог – психолог, логопед, монтессори – педагог, музыка жетекшісі, тәрбиешілер мен медбикелер жүзеге асырады.
Соңғы 3 жылдың көлемінде 2019-2020 жылдың бір жылдық қорытындысы бойынша және 2021 жылдың 10 ай есебі бойынша Сәби үйіне барлығы 161 бала келіп түсіпті, оның ішінде жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 10 бала үш жасқа дейін немесе басқа отбасы асырап алып кеткенге дейінгі мерзімде, ал некесіз жалғыз басты аналардан туылған «Үміт» тобында 5 бала анасының тұрмыстық жағдайының жақсаруына дейінгі мерзімде тәрбиеленеді. Өмірлік қиын жағдайға тап болған, баладан бас тарту қаупі бар отбасыларының 4 жасқа дейінгі балалары және ақыл-ой мен дене дамуында ақаулықтары бар 146 бала бар екен. Сәби үйінің бас дәрігері Гүлсім Ержанова мекеменің барынша құпия екенін алға тартып, бүгінгі күні қанша бала тәрбиеленіп жатқанын айтудан бас тартты. Ал, мекеменің ресми сайтында «Қазіргі таңда мұнда 51 бала тәрбиеленуде. Оның ішінде қиын жағдайда қалған отбасының 20 баласы, тастанды 2 бала, ата-ана қамқорлығынсыз қалған 1 бала, денсаулығы бойынша 28 бала бар» деп анық көрсетілген.
Негізінен бұл ауыр тақырып. Адамдардың жүрегін қозғап жіберетін мәселе. Ал, «шешу жолы қандай?» дегенге келсек, әр отбасы бала асырап алуға күш салса, балақайлар жат мекеннің терезесіне телміріп қарамаушы еді деген ой келеді.
Сондықтан осы тұста «Бала асырап алу туралы әңгімелердің расы мен өтірігі қандай?» деген сұрақты да тарқата кеткенді жөн көрдік. Көбісі «Бала асырап алу үшін басымда баспанам болуға тиіс» және «Көп уақыт пен энергияны алады» дейтін ойдан бұл істі кейінге шегеріп келеді. Республикалық «Ана үйі» қоғамдық қоры ұлттық бала асырап алу агенттігінің директоры Фарида Рахметова осы тақырыптағы әңгіменің тиегін тарқатқан еді. Ең әуелі «Баладан биологиялық ата-анасы теріс айналса, демек бірнәрсе дұрыс емес пе?» деген сауал туындайды. Фарида Рахметова: «Жоқ. Биологиялық ата-анасы баладан түрлі себеппен теріс айналуы мүмкін. Мүгедектігі бар баласынан теріс айналатын жағдай жиі болады. Үш баласы бар жалғызбасты әйел төртіншісін босанған соң бір-ақ есін жиып, «төртеуін бірдей асыра алмаймын» деп бас тартуы да мүмкін.
Кей әйелдің босанғанынан ата-анасы хабарсыз болып жатады, содан кейін олардан қорқып, сәбиін тастап кетеді. Түрлі жағдай бар. Алайда мекемедегі балалардың көбі ата-анасының қамқорлығынан арнайы акт бойынша алынған. Ата-ана балаға дұрыс көңіл бөлмей, қажетін өтей алмаған соң баланы құзырлы органдар алып кетеді. Сондықтан мұндағы баланың бәрін бірдей тастанды немесе ауытқуы бар деуге келмейді.
Баланың кейбірі өз жасынан кіші көрінуі, кештеу сөйлеуі мүмкін. Алайда ата-ана махаббатынан кейін мұның бәрі аз уақытта қалпына келеді» дейді ол.
«Бала асырап алу үшін міндетті түрде жеке баспанам болуға тиіс және некеге тұруым керек дегендерге Фарида Рахметова «ҚР «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодексіне сәйкес, бала асырап алуға үміткердің жеке баспанасы болуы міндет емес. Пәтерді жалдап тұрсаңыз, келісімшартыңыз сұралады. Осы қағаз негізінде құжат тапсыра аласыз. Кодекс бойынша некеге тұрмаған әйелдерге заң бойынша бала асырап алуға рұқсат бар» деп жауап берді.
Фарида ханымның айтуынша, бала асырап алуға үміткер «Асырап алушылар мектебінде» міндетті түрде 3,5 ай оқуы керек екен. Енді курстан өткені жайлы сертификаты бар азамат қана бала асырап алуға өтініш бере алады. Мұндай өзгеріс 2020 жылдан бастап енгізілген. Одан кейінгі құжат тапсыру процесі оңай. Қазір мұның бәрін үйден-ақ, eGov порталы арқылы өткізуге болады. Медициналық анықтаманың бірін алуға ғана тиісті мекемеге баруыңыз мүмкін.
Маманның сөзінше, сіз үміткер ретінде өзіңіз тіркелесіз. Кейін құжаттар жергілікті «Қамқоршы-қорғаншы кеңесіне» түседі. Ондағы қызметкерлер бір аптаның ішінде үйіңізге келіп, оны қарап, акт толтырады. Жалпы құжат тапсыру процесіне көп дегенде 10 күн кетеді. Әрі қарай бір мекемеге барып, бала іздеудің де керегі жоқ. Қазақстандағы жетім балалар деректері банкі деген сайт бар. Әзірше қазақша нұсқасы жоқ. Қазақстан бойынша барлық мекемедегі балалардың тізімі мен анкетасын осы жерден табуға болады. Анкетасын зерттеп, баламен кездесуге мүмкіндік ала аласыз. Кейін баланы отбасыға қабылдап алу процесіне жалпы 3,5 айдан бастап 9 айға дейін уақыт кетуі мүмкін.Құрсаққа бала біткен соң оны дүниеге әкелу үшін де тоғыз ай күтуіңіз керек қой. Сол сияқты бұл балаға да дайындалуыңыз, оны күтуіңіз керек.
Айта кетейік, заң бойынша асыраушының жас ерекшелігіне қатысты қандай да бір талап жоқ. Тек асырап алушы мен баланың жас айырмашылығы 16 жылдан кем болмауы керек. Мысалы, өзіңіз 25 жаста болсаңыз, 9 жастағы және одан кіші баланы асырап ала аласыз.
Статистика комитетінің дерегінше, кейінгі 5 жылда жетімдер үйіне қайта келген балалар үлесі жалпы асырап алынғандардың 15-20%-ы екен. «Баланы тәрбиелей алмаймын-ау» деген қорқынышы бар үміткерге көп дайындық қажет. Жоғарыда айтқанымыздай, әуелі «Асырап алушы ата-аналар мектебінен» өтуге тиіс. Одан кейін «Қонақжай отбасы» деген форма іске қосылған. Бұл форма бойынша бірден баланы асырап алу міндеттелмейді. Тек демалыс күндері, оқудан тыс уақытта баланы өзімен әкетіп, бірге уақыт өткізіп, қонақ қылып қана шешім қабылдау мүмкіндігі бар.
— Асырап алуға үміткер, бала тұрып жатқан мекеменің иесі және жергілікті құзіретті орган үшжақты келісімшарт жасайды. Келісімшарт жарты я бір жылға немесе бір айға жасалуы да мүмкін. Бұл – баланы бақылап, бір жағынан өзіңізді сынауға да мүмкіндік. Ес біліп қалған баланы қабылдауға ниетті ата-анаға әуелі осы жолды ұсынамыз.
Сонымен қатар уақыт өте баланы қайтарып беруге тура келеді деп қорқып жүрген азаматтар үшін де осы форма – жақсы мүмкіндік. Осылайша, бір баланың тағдырын сақтауға болады. Себебі асырап алушыға мұнан келіп-кетер ештеңе жоқ. Ол бұл әрекеті үшін әкімшілік айыппұл да төлемейді. Ал, баланың психикасы зардап шегуі мүмкін. Әуелі оны өз ата-анасы тастап кетті. Екінші рет сеніп, бөтен үйге барғанда, кейін олар да тастап кетсе, бұл баланың жан жарасын емдеу тіпті қиын болады. Бала – тұлға. Асырап алушы екінші адамның алдындағы жауапкершілікті сезінуі керек, — дейді маман.
Баланы қабылдап алудың бұдан өзге төрт формасы бар:
Біріншісі – асырап алу.
Бұл форма сот шешімімен тағайындалады. Шешім күшіне енген соң үміткерлер баланың фамилиясын, үш жасқа дейінгі баланың туған күнін өзгерте алады. Баланы асырап алған кезде төленетін бірреттік жәрдемақы бар. Бұл форма бойынша 75 АЕК жәрдемақы беріледі.
Екіншісі – қамқоршы-қорғаншы болуы.
Бұл форма «14 жасқа дейінгі балаларға қатысты қамқоршылық», «14 жастан асқан балаларға қатысты қорғаншылық» деп аталады. Асырап алудың бұл түрі жергілікті басқарушы органдардың шешімімен жүзеге асады. Бұл кезде асыраушы баланың деректерін өзгерте алмайды. Мектеп жасына дейінгі балаға — 9 АЕК, ал мектеп жасындағы балаға — 10 АЕК жәрдемақы төленеді. Ақша ай сайын баланың шотына түсіп отырады. Қамқоршы/қорғаншы заңды өкіл ретінде ақшаны алып, баланың қажетіне жаратуы керек. Жұмсалған ақша бойынша әр жарты жыл сайын қамқоршылық-қорғаншылық органдарына есеп беріп отыруға міндеттеледі.
Үшінші форма – патронат тәрбие.
Патронат тәрбиеші болу үшін педагогикалық немесе осы салаға теңестірілген мамандық иесі болуыңыз керек. Осы формаға сәйкес, төрт балаға дейін қабылдауға болады. Бұл үшін жергілікті құзіретті органдар мен патронат тәрбиеші арасында келісімшарт жасалады. Бұл кезде де баланың фамилиясы, аты, туған күні сияқты деректерін ауыстыруға болмайды.
Мектеп жасына дейінгі балаға ай сайын 9 АЕК, мектеп жасындағы балаға 10 АЕК жәрдемақы төленеді. Сонымен қатар патронат тәрбиешіге бөлек жалақы қарастырылған. Оның құны тәрбиешінің біліміне байланысты өзгеруі мүмкін.
Төртінші форма – қабылдаушы отбасы.
Асырап алудың бұл түрі бойынша өтінішті тек толыққанды отбасылар бере алады. Бұл кезде де екіжақты келісімшарт жасалды. Қабылдаушы отбасыға кемі төрт, ең көп дегенде 10 бала асырап алуға болады. Бұл форма бір үйдің бірнеше баласын бірден асырап алғысы келетіндер үшін ыңғайлы. Мұнда да әр балаға ай сайын төленетін жәрдемақы бар. Бұдан бөлек мемлекеттен әкесіне де, анасына да ай сайын ақы төленеді. 10 жастан асқан баланың таңдауға құқы бар. Ол өзін асырап алуға келісім беруге тиіс. Ол бас тартса, 18 жасқа дейін мемлекеттік мекемеде қала алады.
Осы тұста» Кімдер бала асырап ала алмайды?» деген де сұрақ мазалайды.
— Жуырда денсаулық сақтау министрлігі бала асырап алу, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап ала алмайтын аурулар тізіміне өзгеріс енгізді. Енді жұқтырылған иммун тапшылығының синдромы (ЖИТС) және адамның иммун тапшылығы вирусы (АИТВ) сияқты ауруы бар азаматтар да бала асырап алуға үміткер бола алады.
Ал кімдер бала асырап ала алмайды?
— Некеге тұрмаған ер адам;
— Айлық табысы жоқ немесе арнайы көрсетілген межеден кем табыс табатын адам;
— Психо-неврологиялық, наркодиспансерлік, тубдиспансерлік есепте тұрған адам;
— Тері аурулары, жұқпалы аурулары бар азаматтар;
— Психикалық аурулар (невроздық, күйзеліспен байланысты және соматоформалық бұзылулардан басқа), маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания, туберкулез, жыныстық жолмен жұғатын аурулар, алапес, дәнекер ұлпалар дезорганизациясының ауыр түрі (жүйелі қызыл жегі, терінің қатаюы, дерматомиозит), ауыр дерматоз түрлері, сырттан үнемі көмек пен күтімді қажет ететін ауруға шалдыққан азаматтар;
— Өтеліп бітпеген соттылығы бар азамат;
— Адам өлтіру, экстремизм, терроризм бойынша соттылығы бар азаматтар;
— Тұрғын үй бойынша (өз үйі/жалдамалы пәтер) құжат көрсете алмаған азаматтар бала асырап ала алмайды, — деді Фарида Рахметова.
Қоғам құбылмалы. «Бала асырап алсам, көпшілік мұны жәрдемақы үшін істеді» деп ойлауы мүмкін. Мекемеге үміткерлер хабарласқан сәтте ең әуелі бала асырап алудағы мақсатын, мотивін білуге тырысады. Мотив конструктив және деструктив деп екіге бөлінеді.
Деструктив мотивтердің бірі сол – ақша үшін бала асырап алуға әрекет ету. Психологтарымыз бала асырап алуға үміткерлерді психологиялық дайындық кезеңіне жібермес бұрын диагностикалық сұхбат өткізеді. Адам қанша жасырса да, ниеті бірден білінеді. Мұндай азаматтарды «Асырап алушы ата-аналар мектебі» кезеңіне де жеткізбеуге тырысады.
Баланы асырап-бағу оңай іс емес. Бір баланың өзіне қаншама қаржы, күш-қуат кетеді. Мемлекет сол үшін жәрдемақы беріп отырса, неге алмасқа? Жәрдемақы жайына келгенде күмілжіп қалатын үміткерлерге де айтылатын әңгіме – осы. Мемлекет бұл ақшаны баланың қажетіне жұмсау үшін беріп отыр. Көпшілігі баламен көбірек уақыт өткізу үшін жұмыстан ақысыз демалыс алып жатады. Сондықтан оны алғанда тұрған ештеңе жоқ. Себебі, барлық сәби бақытты болу үшін жаралған!
Айдар Әділжанұлы
