Халық батыры, ұлт қаһарманы, ұлт-азаттық көтерілістің басшысы Жанқожа Нұрмұхаммедұлының 250 жылдық мерейтойына орай Ә.Тәжібаев атындағы әмбебап ғылыми кітапханасында «Қазақ батырларының тағдыры. Жанқожа туралы тарихи ақиқат» тақырыбында дөңгелек үстел болып өтті. Дөңгелек үстелге облысқа белгілі ақын-жазушылар, қоғам қайраткерлері, тарихшы және әдебиетші ғалымдар, Жанқожа батырдың ұрпақтары, тарих және қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімдері қатысты. Басқосуды жанқожатанушы, филология ғылымдарының кандидаты Нұрлан Нұрмаханов жүргізді.
Дөңгелек үстел мазмұны екі бағытта өрбіді. Біріншісі, халық бостандығы үшін күрескен қазақ батырлары туралы, соның ішінде Жанқожа батырдың тарихтағы орнына баға берілсе, екіншісі «батырдың мерейтойын қалай өткіземіз, қандай шаралар жасаған тиімді, оның тарихи ерлігін қазіргі өскелең ұрпақ жадында жаңғыртып, бүгінгі жастың бойына отаншылдық сезімді қалай сіңіреміз, оның қандай жолдары бар?» деген сұрақтарға жауап ізделді.
«Кiшi жүздiң тарихы қанмен жазылған» деп баға берген Халел Досмұхамедов «Патша өкiметiнiң құрығынан құтылу үшiн Кiшi жүздiң iстеген iстерiнiң бiз бiрқатарын ғана бiлемiз. Бұлардың iшiнде көпке әсер берiп, бүтiн жұртын қорғағандары мыналар:
1785-1800 жылдардағы Байұлы Сырым батырдың көтерiлiсi. Екiншi, 1830-1845 жылдардағы Байұлы Берiш руынан шыққан Тайманұлы Исатай мен Өтемiсұлы Махамбеттiң көтерiлiсi. Үшiншiсi, 1850-1860 жылдардағы Әлiмұлы Шектi руынан шыққан Нұрмұхаммедұлы Жанқожа мен Көтiбарұлы Есеттiң көтерiлiсi», – дегенiн ешкiм жоққа шығара алмайды.
Дөңгелек үстел басында халықтың бостандығы үшін күрескен қазақ батырлары туралы, алдағы уақытта Жанқожаның қазақ тарихындағы тұлғасының терең зерттелуі жайында, батырдың мерейтойын өткізудегі ұсыныстар мен ой-пікірлер ортаға тасталды. Осы бағытта жазушылар Сайлаубай Жұбатыров, Бегімбай Ұзақбаев, тарихшы Асхат Сайлау өз ойларымен бөлісті. Ал, батыр ұрпақтары атынан Марат Жайылханұлы сөз сөйлеп, мерейтойға орай атқарылатын шараларды әңгімелеп берді.
Тарих нақты деректі айтады. Толғанысқа жол бермейді. Деректі тірілту әдебиеттің еншісінде. Ұрыс үстінде, болмаса кейіннен жарыққа шыққан тарихи өлең жырлар болған жайды көпшіліктің санасына сіңіріп жеткізуге қызмет етеді. Рас, тарихи жырларды терең ұғу үшін сол кезеңнің тарихын білу қаншалықты қажет болса, керісінше тарихтың адам санасында жатталып қалатындай әсер тигізуде тарихи жырлардың орны бөлек.
1940 жылы Е.Ысмайлов пен Қ.Бекхожиннің еңбектенуімен «Батырлар жыры» деген көлемді жинақ құрастырылды. Оған XIX ғасырдағы және Кеңес дәуіріндегі Кенесары, Наурызбай, Ағыбай, Жанқожа, Бұқарбай т.б. жайында жырлар мен аңыз әңгімелер енді. Өкінішке орай, жинақтағы шығармалардың көбі «жасампаз» идеологияларға жат деген желеумен баспа бетін көрместен архив түкпіріне сүңгіді де кетті. Тек еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін шаң басқан қолжазбаларды ақтаруға мүмкіндік туды.
Патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы күресті жырлаған ақындардың бір шоғыры сол заманның шындығын ашуға тырысты. Тәуелсіздікті ту еткен поэзия өзінің озық идеясымен, мәнді мазмұнымен жаңа белеске көтерілді. Исатай мен Махамбет, Жанқожа мен Есет, Кенесары мен Наурызбай өмір шындығын алға тартқан шыншыл поэзияның кейіпкерлеріне айналды. Олардың ел тәуелсіздігі жолындағы ерлік істері тарихи жырларды жаңа сатыға көтерді. Көтерілістің мақсаты, қол бастаған батырлардың ерлік қимылдары, патша әскерінің көтерілісті аяусыз басып-жаншуы – тарихи өлең-жырлардың басты тақырыбы болды. Осы тұрғыда Мұсабай жыраудан бастап Лұқпан Кенжеев, Жөкей Шаңғытбаев, Қарман Сұлтанұлы, Нұрсұлтан Жұбатұлы, Орнықбай Сұлтанов патша үкіметінің зорлығын еш бүркемелемей баяндап, бостандық жолында ту көтерген Жанқожа батырдың шынайы бейнесін өз өлең жырларында сомдап шығады.
Осы орайда басқосуға Ақтөбеден арнайы келген Демеу Жолымбетов С.Қожағұлдың «Жанқожа батыр» дастанынан, жыршы Марат Сүгірбаев О.Сұлтановтың «Жанқожа батыр» тарихи поэмасынан үзінді жырлады.
Дөңгелек үстелде мектеп оқулығындағы Жанқожа батыр туралы деректердің нақтылығы және университет қабырғасында студенттерге тереңнен оқыту жайы да сөз болды. Жанқожа бастаған көтеріліс жайлы мектеп оқушылары 8-сыныптан бастап таныса алады. Оқулықтағы «Қазақтардың ХІХ ғасырдың 40-60 жылдарындағы Орта Азиялық хандықтармен қарым-қатынасы» деген 27-28-параграфтың 2,3,4-бөлімдері, яғни, «Жанқожа батырдың Хиуа мен Қоқанға қарсы күресі», «Жанқожа Нұрмұхамедұлының патша үкіметіне қарсы күресі (1856-1857)», «Көтерілістің жеңілуі» деп берілген тақырыпшалар Жанқожа батырға арналған. Дегенмен «Жанқожа батырдың Хиуа мен Қоқанға қарсы күресі» деп аталатын екінші тараушадағы кейбір деректер басқа тарихи еңбектермен салыстырғанда сәйкессіздік танытады. Мәселен, оқулықта «1836 жылы Жанқожа жауынгерлерімен бірге Хиуа әскерлеріне қарсы күреске шығып, олардың ірі бекініс-қамалы Бесқаланы тас талқан етіп қиратты» деп берілсе, 2010 жылғы «Қазақстан тарихының» 3-томында «1842 жылдың күзінде оның әскері Хиуаның ірі бекінісі Бесқаланы қиратып, қала коменданты Бабажанды тұтқынға алды» деп берілген. Сонда Жанқожа батыр қай жылы Хиуа әскеріне шабуылын бастап, қай жылы Бесқаланы қиратады? Осындай сәйкессіздіктер оқулық авторларына сын.
Осы бағытта Болашақ университетінің аға оқытушысы, педагог-зерттеуші Қанат Қыпшақбаев пен Абылай хан атындағы №140 мектептің тарих пәнінің мұғалімі Жанар Жаңабергенова талдап берді.
Батыр мерейтойына арналған іс-шарада «Баба ерлігі – ұрпаққа өнеге» атты кітап көрмесі жасалып, оған Жанқожа батыр туралы тарихи еңбектер, әдеби шығармалар, Н.Көбегенұлының жеке архивіндегі батыр туралы тарихи жырлардың латын, төте жазулармен жазылған нұсқаларының көшірмелері қойылды.
Жанқожа – тарихи тұлға. Ол жүріп өткен жол – қазақ тарихының ХІХ ғасырдағы оқиғаларын ой сүзгісінен өткізетін үлкен белес, тарихи кезең. Ел басына күн туған кездерде, батырлық пен батылдықты, ерлiк пен өрлiктi, қайсарлық пен қаталдықты қатар ұстап, туған жерiнiң азаттығын аңсаған, Хиуа мен Қоқан хандықтарына, патшалық Ресейдiң отаршылдық саясатына қас қақпай қаруын сiлтеген, жетпiс жыл бойы аттан түспей, ел бостандығы үшiн күрескен батыр Жанқожа Нұрмұхаммедұлының есiмi халық жадында сақталып, оның тәуелсiздiк жолындағы ұлт-азаттық күресi қазақ тарихында айрықша орын алады. Алдағы уақытта оның қазақ тарихындағы тұлғасы терең зерттеліп, тарихшылар өз бағасын береді деп сенеміз.
Б.Бағдатұлы
