«Қазақ анимациясына мемлекеттік қолдау керек» деп, 2020 жылы әріптесіміз Арайлым Жолдасбекқызы мәселе көтерген болатын. Ол төрт жыл бұрын елімізде ÁMEN Animation film festival халықаралық деңгейде тұңғыш рет онлайн форматта өткенін, OzgeEpic заманауи өнер кеңістігі мен Қазақстан анимациялық киностудиялар қауымдастығының ұйымдастыруымен екінші рет өткен анимациялық фильмдер кинофестивалі халықаралық деңгейге көтеріліп, шараға Түркия, Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Татарстан және Башқұртстан елдерінің өкілдері қатысқанын қуана жазған болатын. Шара барысында «Қазақ анимациясының ретроспективасы» бағдарламасы негізінде 16 фильм көрсетіліп, жас режиссер Қасиет Сақиолланың «Махамбет» мультфильмі тұңғыш рет халықаралық деңгейде көпшілік назарына ұсынылған. Сонымен қатар түркиялық режиссер-аниматор Исмаил Фиданның «Рафадан Тайфа жер асты хикаялары» атты анимациялық фильмінің Қазақстанда тұсаукесері өткен. Фестивальге 6 елден 25 анимациялық жұмыс ұсынылса, оның 22-сі студенттік жұмыс, қалған 9-ы комикс. Фестивальдің ашылуына орай отандық мультипликация саласына жауапты құрылымдар мен анимация мамандарының және шетелдік сарапшылардың қатысуымен «Қазақ анимациясының көкейкесті мәселелері» және «Түркітілдес елдердің анимациялық киноөнерінің бүгіні мен ертеңі» тақырыбында онлайн дөңгелек үстел ұйымдастырылған. Онда қазақ анимациясының соңғы 30 жылдағы іргелі, кешенді мәселелері талқыланғанын жазды. Шынына келгенде, фестивальдің мақсаты – ұлттық анимацияны дамыту, жас дарындыларды қолдау, түркі елдерінің анимациясына назар аудару және анимация саласындағы өзекті мәселелердің оң шешімін іздеу.
Тарихқа шегініс жасасақ, ең алғаш 1967 жылы Әмен Қайдаров халық ертегісінің желісі бойынша Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» атты тұңғыш мультипликациялық фильмді түсірді. Аталған фильм 1968 жылы Санкт-Петербор қаласында өткен Бүкілодақтық кинофестивальде, кейін 1975 жылы Нью-Йорк қаласында өткен халықаралық мультипликациялық фильмдер фестивалінде жүлдегер атанды. Қазақтың тұңғыш туындысын әлемнің 48 елінің көрермені тамашалады. Содан бергі 53 жыл ішінде түсірілген анимациялық өнімдер саны аз емес. Алайда заман талабына сай, шетелдік экрандардан көрініп жүрген қазақ тіліндегі анимациялық өнімдердің аздығы жиі айтылады. Әмен Қайдаровтың ізбасары, Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері Жәкен Дәненов Қазақстан аумағында хабар тарататын шетелдік балалар арналарының өнімдерін қазақ тіліне аудару жайлы ұсыныс білдірген.
– Анимацияның тілі шықпаған бала үшін де маңызы зор. Телеарналарда толық анимациялық фильмдер көрсететін қолжетімді 10 шақты арна бар. Көп бөлігі орыстілді өнімдерді ұсынады. Бүгінде ата-анасы қазақша сөйлейтін отбасында орысша сөйлейтін ұрпақ өсіп келе жатыр. Өйткені баланың тілін телевизия тілі жеңіп кетеді. Мемлекеттің болашағын, ұлттың тілін ойласақ, арналар қазақша сөйлеуі керек. Жақсы дамып келе жатқан қазақ анимациясын мемлекет өз қолына алып, көбірек көңіл аударғаны дұрыс, – деді қазақ анимациясының ақсақалы Жәкен Дәненов. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» анимациясынан басталған қазақ мультипликациясына биыл 53 жыл. Ал, әлемде тұңғыш анимацияның пайда болғанына 150 жылға жақындады. Әлем және қазақ мультипликациясының дамуындағы 90 жылдық айырмашылық мемлекеттің анимация саласын қолдауы қажет екенін көрсетеді. Ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі өз кезегінде қазақ анимациясын қолдаудың маңызына тоқталды. Болат Әнапияұлының айтуынша, мемлекет неғұрлым үлкейген сайын, сол мемлекетте тұратын адамдар соғұрлым кішірейе береді. Яғни мемлекеттің аталған салаға қаржы бөлуімен мәселе түбегейлі шешілмейді. Анимация саласын алға жылжыту үшін қаржылық қолдаудан бұрын алдымен тиісті заңдар мен қажет жеңілдіктер механизмі іске асуы тиіс.
Міне, бұл төрт жыл бұрынғы әңгіме. Айтылған сөз жүзеге асты ма, ұсыныстар орындалды ма? «Телеарналардың барлығын толықтай қазақша сөйлету мәселесін 5-6 жылда толығымен шешуге болады. Министрлік осы бағытта бірқатар шаруаларды іске асыруды жоспарлап отыр» деген Болат Тілеповтің сөзіне не айтуға болады?
Дереккөзге сүйенсек, республикалық және жергілікті бюджетте анимациялық фильмдерді шығаруға жыл сайын қаражат қарастырылып келеді екен. Мәселен, 2024 жылы анимациялық жобаларды өндіруге республикалық бюджетте 500 млн. теңге қарастырылған. Анимациялық фильмдердің барлығы қазақ тілінде жарыққа шығады. 2019-2022 жылдар аралығында мемлекеттік қаржылық қолдау бойынша 8 анимациялық фильм өндірілсе, 2024 жылы 37 анимациялық фильм сценарийлері қаралуда көрінеді.
Қазақ анимациясының
болашағы бар ма?
Осы жылдың 23 мамырында, «Қазақ анимациясына мемлекеттік қолдау керек» деп, Сенаттың пленарлық отырысында Премьер-министрге мәселені қайта қозғаған депутат Руслан Рүстемұлы қазақ тіліндегі анимациялық фильмдерді дамытудың өзекті мәселелері жөнінде депутаттық сауал жолдаған болатын. Жақында депутаттық сауалға Премьер-министрдің атынан жауап хат келіпті. Ендеше оқып көрейік.
«Мемлекет басшысының кинематография саласын реформалау бойынша берген тапсырмасын орындау мақсатында Үкімет «Кинематография туралы» заңға түзетулер енгізу және киноиндустрия саласын мемлекеттік қолдаудың жаңа механизмін әзірлеу жұмыстарын жүргізуде. Енгізілетін түзетулердің қатарында балалар анимациялық фильмдері мен отбасымен көруге арналған қазақ тіліндегі фильмдер санын ұлғайту бойынша нормалар қарастырылған. Тиісті заң жобасы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауында.
Үкіметтің қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы мәдени саясатының 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы іске асырылуда. Онда отандық фильмдердің, оның ішінде анимациялық фильмдердің кинопрокат үлесін 2022 жылғы деңгейден 2030 жылы 35 %-ға дейін арттыру (2023 жылы – 18 %, 2024 жылы – 21 %, 2025 жылы – 25 %, 2026 жылы – 28 %, 2027 жылы – 30 %, 2028 жылы – 32 %, 2029 жылы – 35 %) нысаналы индикаторы көзделген.
Анимациялық фильмдер өндірісі «Кинематография туралы» заңның негізінде реттеледі (фильмдерді іріктеу және қаржыландыру қағидалары), яғни анимациялық өнер құрылымы аталған заңда кеңінен қарастырылған.
Биылдан бастап ұлттық деп аталуға үміткер киножобаларды іріктеу қағидаларына түбегейлі өзгеріс енгізіліп, ұлттық фильмдерді іріктейтін Сараптама кеңесінде анимациялық киножобаларды қарастыратын секция құрылды. Бұл секцияның мүшелігіне анимация саласының білікті мамандары енді.
Еліміздің мемлекеттік идеялогиялық саясатының іске асырылуына ықпал ету, бала тәрбиесін, тіл мәселесінің оң шешілуін қамтамасыз ету мақсатында «Қазақфильм» киностудиясының жанында «Қазақанимация» шығармашылық бірлестігі құрылған. Оның мақсаттары отандық анимациялық саланы жаңғырту және анимациялық фильмдердің сапасы мен ұлттық нақыштағы мазмұны бойынша халықаралық деңгейге шығу жағдайларын қамтамасыз ету, сондай-ақ қысқа метражды және толық метражды анимациялық фильмдер шығаруды ұлғайту.
Сонымен қатар Қазақстанның анимация киностудияларының ассоциациясы, «Қазақстандық анимациялық киностудиялар қауымдастығы» бірлестігі бар. Олар тығыз байланыста жұмыс атқаруда. Халықаралық анимациялық фильмдер қауымдастығына (АСИФА) мүше болу мәселесі алдағы уақытта қаралатын болады.
Өз кезегінде «Balapan» телеарнасы мемлекет бюджеті аясында сапалы TV контентті 100% мемлекеттік тілде ғана өндіреді. Жыл сайын телебағдарламалар мен анимациялық жобалар өндірісін ұлғайта отырып, телеарна қазақ балалар контентін дамыту мен насихаттауға елеулі үлес қосып келеді.
«Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» коммерциялық емес акционерлік қоғамы 2024 жылы елімізге әкелінетін 15 фильмді қазақ тілінде дубляждауды жоспарлап отыр.
Disney фильмдерінің ресми дистрибьюторы «Меломан» компаниясы 2024 жылы 4 көркем фильмнің қазақ тіліндегі нұсқасын кең прокатқа шығаруды жоспарлауда. 2024 жылғы 14 маусымда «Ойжұмбақ 2» («Головоломка 2») анимациялық фильмінің тұсаукесері өтті.
Бүгінде режиссура саласында кадрлар даярлауды 7 университет жүзеге асырады. 2024-2025 оқу жылына кадрларды даярлау үшін бакалавриатқа 119 грант және магистратураға 10 грант көлемінде мемлекеттік тапсырыс бөлінді (2023-2024 жылы бакалавриатта — 100 грант, магистратурада — 10 грант).
Жалпы елімізде анимация саласын дамыту үшін кешенді шаралар қабылдануда және уәкілетті органның бақылауында».
Жауапқа қарасақ, бәрі керемет. «Қазақфильм» киностудиясының жанынан «Қазақанимация» шығармашылық бірлестігі құрылғаны кәдімгідей қуантады. Бірақ бұл қаншалықты шындыққа жанасады? Олай дейтініміз, жақында «Қазақфильм» киностудиясының қызметкерлері бір жылдан бері еңбекақыларын ала алмай сабылып жүргені КТК арнасынан айтылды. Анимация бөлімінің мамандары сан түрлі мультфильм жасап шығарған. Оның құны 500 миллион теңге екен. Ол әлі берілмепті. Наразы қызметкерлер басшылықтың анимация бөілімін жауып тастағанын алға тартады. Сонда біз кімге сенеміз?
Нақты айтсақ, 2013 жылы «Ер төстік және Айдаһар» мультфильмінің тұсауы кесілді. Араға бірнеше жыл салып, 2018 жылы «Мұзбалақ» пен «Күлтегін» мультфильмдері шықты. Содан кейін әлі толықметражды қазақша анимация жарық көрмедік. Ал «Алтын адам» жобасы 2020 жылы басталып, бүгінге дейін жалғасып келеді. Бірақ авторлар осы үш жылда 11 ай уақыт қана нақты жұмыс істей алғанын алға тартады. Қалған уақытта жоба тоқтап тұрған. Осыдан кейін сұрақ туады: қазақ анимациясының болашағы бар ма?
Н.Меңдібай
