РүстемЖанаев 1944 жылы 2 мамырда Қызылорда облысы, Қазалы ауданының Дихан ауылында дүниеге келген. 1967 жылы Абай атындағы ҚазПИ-дің филология факультетін бітірген соң, еңбек жолын мектепте мұғалім болудан бастап 1980-1992 жылдары ауыл шаруашылық кәсіподағында, 1992 жылдан аудан әкімінің орынбасары, 1994-2004 жылдары Әйтеке би кентінде №8 кәсіптік-техникалық мектептің директоры болды. Аудандық оқушылар үйінің директоры қызметін де атқарған.
Жүріп келем,
Мен әлі жүріп келем.
Асау жүрек айтарын ірікпеген.
Баяндама жазылған папкаларда,
Ұмытылмай жазылып жүріпті өлең, – деп өзі жырлағандай, басшы болып, қолына папка ұстап жүрсе де, шабыт шақырып, өлең жазуды тоқтатқан емес.
Ақынның алғашқы жинағы «Мәуелі махаббат» деген атпен 1974 жылы жарық көрген. Одан кейін «Бақыт босағасы» (1977), «Мезгіл мақамдары» (1982), «Сағынып кеттім мен сені» (2004), «Әйелдердің көз жасымен ойнама» секілді жыр жинақтарының және «Жанайқай» повестер мен әңгімелер жинағының авторы. Сонымен қатар «Жанқожа батыр» пьесасын жазған.
«Рүстем Жанай әдебиеттің түрлі жанрларына қалам тербеді. Бірақ солардың ішінде ақындығы ерекшеленіп тұратын. Ол – нағыз ақын еді.Зерек те алғыр жас аудан басшылығының көзіне ертерек түсті. Уақыт өте оған аудан жастарына жетекшілік ету тапсырылды. Кейін кеңшар парткомының хатшысы болды. Қызмет баспалдақтары одан әрі көтеріле берді. Ауылшаруашылығы қызметкерлері кәсіподағы аудандық комитетін басқарды. Халық депутаттары аудандық кеңесі атқару комитеті төрағасының орынбасары, аудан әкімінің орынбасары болды. Талантты, жан-жақты азамат аудан көлеміндегі саяси, мәдени іс-шараларды ұйымдастыруға білек түре, белсене қатысты. Тіпті, кейбір ойын-сауық отауларының, концерттік бағдарламалардың сценарийін өзі жазып, көмегін көрсетті. Ондағы мақсаты – көпшілікке ұсынылатын дүниелер талаптағыдай, әсерлі болып шықса деу. Әйтпесе аудан әкімінің орынбасары ретінде қарамағындағыларға тапсырма беріп, сырттай бақылап, қадағалап жүрсе де болар еді. Бірақ ол өйтпеді. Іс басында өзі жүріп, «қазанда» біте қайнасты»,- дейді Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Нұрперзент Домбай.
Расында, Рүстем Жанайдың шығармашылығы өте бай. Ол прозаға да, поэзияға да, драматургияға да қалам сілтеген қарымды қаламгер. Ол лағыл сезімнің тұнығын лайламай, талай жүректі жаулай алған сыршыл лирик. Ол туған жерін қызғыштай қорғай алатын жүректі азамат.
Елдікті ерте таныппыз,
Әруақтан бата алыппыз.
Бәтуа-бірлік байрағын
Биікке тіккен халықпыз.
Бабалар солай салыпты із,
Мұрагер болып қалыппыз.
Кеудеңді көтер, ағайын,
Қазақпыз, ұлы халықпыз!- деп, кеудесін көкке көтеріп, мақтана алған, өткенін бағалай алған арынды ақын. Ол сонысымен биік, сонысымен қадірлі.
Р.Жанаевтың махаббат тақырыбына жазылған жырларының әрбір шумағынан жүрегінің тазалығын, сұлулыққа құмарлығын аңғаруға болады.
Өзіңе серт –
Қадірімді білмесең.
Қиялымда өмір сүрдің
Бірге сен.
Жүректің де болар ма екен керегі?
Егер сені дәл осылай
Сүймесем.
Шынымды айтсам:
Жер басып та жүрмес ем,- дейді ақын махаббаттан басы айналып.
Зер салып қарасаңыз, Рүстемнің махаббат жайындағы толғанысы Абай поэзиясымен үндес. Бірақ ол өз сезім өлшемімен сезіндіреді, жүрегімен үн қатады.
«Драматургия да Рекеңді бөтенсінбеген. Алғашқыда жергілікті жердегі «Тамаша» театрына көптеген сахналық қойылымдардың сценарийін жазған ол бертінде «Жанқожа батыр» атты пьесаның дүниеге келуіне ұйытқы болды. Жанқожа – елге белгілі тарихи тұлға, күрделі бейне. Бұл тақырыпқа кім болса сол тәуекел ете алмайды. Батыр өмірінен, жалпы ұлт тарихынан жан-жақты хабардар адам ғана қолына қалам алады. Бір сүйсінерлігі, Рүстем осы талап үдесінен шыға білді. Пьесаның желісімен қойылған спектакль аудандағы театр репертуарынан тұрақты орын алды. Жұртшылық осы пьеса арқылы ұлт қаһарманы – Жанқожа батыр бейнесіне, оның ерлік істеріне бұрынғыдан да қаныға түсті. Осы үшін де батырдың жерлестері қаламгерге шынайы ризашылықтарын білдірді»,- дейді Нұрперзент Домбай.
Расы сол, Рүстем Жанайдың поэзиясы, прозасы бір бөлек болса, драматургияға барған қадамы өзінше басқа. Ол көп қаламгердің тісі бата бермейтін тарихи тақырыпқа, әруағынан сескенетін тарихи тұлға, ұлт-азаттық көтерілістің басшысы Жанқожа батырдың көркемдік тұрғыда характерін ашуда драма жанрын қолдана білді.
Рас, Жанқожа батыр бастаған көтерiлiс халық санасында қаншама өлең-жырлардың өзегiне айналды. Жанқожа батыр жайында жазылған оннан аса тарихи өлең-жырлар мен дастандар бар болса, батыр туралы әрбiр шығарманың өз айтары бар. Бәрiнiң идеясы – Жанқожаның ерлiгiн жырлау арқылы батырдың тұлғасын сомдау. Бұлар поэзиялық туындылар. Ал, батыр туралы драматургиялық шығармалар жоқ. Осы олқылықтың орнын толтыру үшін сырбойылық қаламгерлер қарап қалмады. Мәселен, Молдахмет Қаназ «Жанқожа» атты үш актілі тарихи драмасында Жанқожаның бейнесін ашуға тырысқан. Содан кейін бұл күрделі тақырыпқа қалам тартқан – Рүстем Жанай.
Өткен ғасыр басында туған Жанқожа туралы жырлардың тарихилығы батыр өмір сүрген қоғамның бет-бейнесін ашып көрсететін, сол заман оқиғалары мен тұлғаларының образын көз алдына әкелетін тарихи шындыққа құрылғанын негіздейді. Тарихи оқиғаларға байланысты дүниеге келген шығармалар тарихи дерекке арқа сүйейді. Ал, тарихи деректің өмір шындығынан туындайтыны белгілі. Осы тұста тарихи жырлардың мазмұны мен ерекшелігін айқындайтын өмір шындығы басты рөл атқарады. Жанқожа жайындағы өлеңдер мен дастандардың тарихилығы да сонда, шындықпен астасады, яки Жанқожаның ерлігін насихаттайтын жырлар да өмірдің өзінен шынайы өрілген. Жорықтас Төремұрат жыраудың оқиғаның қақ ортасында жүріп, артына тарихи өлеңдер қалдыруы, заманында Мұсабай жыраудың «Жанқожа батырдың толғауын» жарыққа шығаруы өмір шындығынан алшақтамайды.
Қайбір қаламгер тарихи тұлғаны терең танып, жазу үшін ол туралы тарихи деректермен қанық болу тиіс. Рүстем Жанайдың өзге қаламгерлерден ерекшелігі, әрбір жазатын дүниеге жауапкершілікпен қарауында, түйсінуінде. Жанқожа батыр өмір сүрген қоғамды бойына сіңіріп, батыр туралы дерекпен қанығып барып жазуға отыруы оның тақырыпты меңгергендігін байқатады. «Жанқожа батыр» пьесасында суреттелген шындық – халық өмірінің шындығы.
ХІХ ғасырдың бірінші жарты жылдығындағы қазақ топырағында орын алған қоғамдық-саяси, қоғамдық-әлеуметтік тартыстар мен қайшылықтар пьесада шынайы әрі көркем бейнеленген. Басты кейіпкер Жанқожаның бейнесін ашу үшін пьесаның негізгі тақырыбы аясында суреттелген ірі оқиғаларды алға шығарған. Біріншісі, Қоқан хандығының отаршылдық әрекеті, екіншісі, патша өкіметінің қазақ жеріндегі отаршыл саясаты, үшіншісі, ел тәуелсіздігі жолындағы ерлігі. Осы оқиғалар тізбегінде қазақ батырларының бірлігі, басты қаһарманның ұстанымы өмір шындығы құбылыстарымен астастыра отырып, автордың берер бағасы айқындалған.
Ақын Рүстем Жанайдың «Жанқожа батыр» пьесасы екі бөлімнен, бес көріністен тұрады. Батырдың Бабажан сартпен, патшалық Ресеймен және Кенесарымен байланысы мен ұстанымы суреттеледі. Пьесаның жанрлық ерекшеліктері бірнеше сипаттарға ие. Біріншісі, саяси-әлеуметтік қайшылықтарға толы, өзгерістер мен төңкерістер орын алған бір дәуірдің шындығы көркем жинақталған. Екіншісі, қоғамды, мемлекетті билеп-төстеген әлеуметтік күштердің үдерісі мен күресі бейнеленген. Үшіншісі, ұлт тағдырындағы, халық өміріндегі қилы құбылыстар мен тұрмыстық болмыс тұтас бірлікте суреттелген.
Жанқожа батыр, Ақтан батыр, Төремұрат жырау, Кенесары хан, Наурызбай, Жауқашар, Бабажан сарт, Майқара бек, Раманқұл, Таған, Қызылбас палуан, Дәрменқұл ишан, жесір ана, елші пьесада көрінетін басты қаһармандар.
Пьесаның бас кейіпкері, бар өмірін халқының амандығына, елінің тәуелсіздігіне арнаған қазақ батыры, ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы Жанқожа Нұрмұхаммедұлы.Пьесада Жанқожа батырдың ел бостандығы жолындағы ерлігі қамтылады. Тарихи деректер негізінде жазылған пьесада бейнеленген басты оқиғалар – Бабажан бектің қамалына Ақтан батырдың бұзып-жарып кіруі, Жанқожаның Бабажан мен баласы Майқараны тұтқындауы ерекше сипатталады.
«Әу, әлеумет! Көрдің бе, ана пәк сәбиді. Қорыққаннан есі ауысқан. Қарындастың қайғысы қара қарынның қамы емес, елдің ары, азаматтың ары!» –деп, Жанқожа елдің алдында үкім шығартып, ұлтты көгертетін, көбейтетін қазақтың қыздарына зорлық көрсеткені үшін Бабажанға қазық қағып өлтіруі арқылы Жанқожаны ұлттың ар-ұятын тереңнен ойлайтын қаһарман дәрежесіне көтереді.
Екінші жағынан, жесір ана арқылы Бабажанның баласы Майқараның жастығын алға тартып, басына бостандық беруі Жанқожаны парасатты, қайырымды, халықтың өз ортасынан шыққан, көптің жайын білетін дана батыр ретінде танытады.
Мұның бәрі – өмір шындығы нәтижесі әрі ақынның Жанқожа батырға өз пьесасы арқылы берген бағасы – көркемдік шешімі.
Пьесаның үшінші көрінісінде Р.Жанай өз кейіпкерін орыс елшісінің алдында жоғары көрсетіп, халқына адал екенін көрсетеді:
«Елші мырза, айта барыңыз, мен шен-шекпеннің пендесі емеспін. Маған жасаған ең басты сыйы мырзаның жаныма, еліме, жеріме тиыштық берсін! Оқалы шекпенге, опасыз ақшаға сатылатын адам іздесе, мырзаң бұл жерден емес, басқа жерден іздесін.
Ерепей мырзаға айта барыңыз, Жанқожа бір қап шөпке, бір тойған асқа сатылмайды. Мен даламда өскен құмаршақтың дәнінен талқан жасатып, ақ түйенің сүтімен сусындаймын. Оларда кісінің көз жасы жоқ. Мырзаға сәлем айт: кісінің көз жасына қалатын болса, елімнің бір баласын жылатар болса, қолым жағасында болар. Тағы да айтыңыз, мен әділдікті, адалдықты, тазалықты ұнатам» дейді батыр.
Жанқожа қайсарлығында, батылдығында автордың өз мінезі бар, өз қайраты бар. Р.Жанай батыр өмір сүрген қоғамның әр қалтарысын қалт жібермей, тарихи оқиғалармен ұштастыра баяндап, драма жанрына сай тартысқа бейімдеген.
Пьесаның төртінші, бесінші көрінісі Жанқожа батыр мен Кенесары хан арасында өрбиді. Бұл оқиғалар тарихи жырларда да кездеседі. Тарихи жырлардың ішінде Лұқпан Кенжеевтiң жырына Рахманқұл Бердiбаев: “Жанқожаның Қоқанның қаласы – Созақтағы әскермен соғысының суреттелу тәсiлi эпикалық дәстүрде берiлген. Жырдан сол дәуiрдегi қазақ елiнiң азаттығы үшiн күрестiң жалпы прогресшiл бағдарын аңғаруға болады. Дұшпан жақтың батырларын Жанқожа жекпе-жекте жеңiп отырады. Ол халық арманын орындауға туған айрықша қаһарман болып көрiнген. Сөйтiп оның бейнесi эпикалық идеалдандыру жолымен жасалған. Тарихи нақты мағлұматқа құрылып, негiзiнде эпос үлгiсiнде жырланған Жанқожа бейнесi әсерлi. Жырлаушы Кенжеев Лұқпан оның азаттық күресiнде атқарған қызметiнiң жалпы келбетiн iрi жинақтай алған“,- деп, жоғары баға бередi.
Созақ соғысында Жанқожаның қимылы сәтті болып, жеңіс сыйлады. Сонда тұтқынға түскен Созақ билеушісінің әйелі Шынар сұлуды әйелдікке алуға батырлар таласып жатқанда, Кенесары шешімін Жанқожадан сұрайды. Сонда батыр:
– Кене хан! Батырлар! Бүгінгідей жауымызды жығып, мейманамыз асқан күні көз жасын көргім келмейтін жастамын. Аққудың баласындай қолға түсіп кіріптар болған пендені көкпардай тартқыласақ, бізде қасиет қала ма? Әйелдің тегі ана емес пе, ал ананың көз жасына қалу күнәнің күнәсі. Ендеше батырлар, әйелдің жүрегі сезімтал, көзі көреген, сезімі сергек болса керек,- деп, Шынардың өз қалауына қалдырады. Өз кейіпкерінің көркемдік тұлғасын жоғары сипаттауда автор батырдың шешімі арқылы оны жоғары деңгейге көтереді. Негізі, пьесаның ерекшелігі де сол, шығармада Кенесарының кейіпкер ретінде сомдалуы.
Өмір шындығын тарихи шындықпен жымдастыра отырып, көркем дүние жасау – тарихи шығармаға тән. Тарихи шындық – өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы құбылыстар, болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Ал, көркемдік шындықтың өзі өмір шындығынан туындайды, өмір шындығының қаламгердің ой-елегінен, шығармашылық қорытуынан өтіп, көркем суретке айналған қалпы. Басқаша айтқанда, өмір шындығын толғап, түйсіну арқылы ақындардың түйген түйіні – көркемдік шешімі арқылы тарихи шығармалар әдеби тұрғыда бағаланады. Бұл жағына келгенде «Жанқожа батыр» пьесасы – өмірлік шындық пен көркемдік шындық тұтастығындағы көркемдік ойлау поэтикасының күрделі сипатын таныта алатын туынды.
«Рүстем Жанайдың өзге шығармаларынан бөлек назар аудартар бір туындысы бар. Ол – «Өмір парақтары» деген еңбегі. Автордың өзі ескертетіндей бұл өмірбаян деуге де келмейді. Естелік те емес. Бұл не сонда? Мұның жауабын автордың өзі береді: «Данышпан да, ғалым да, ақын да, өнерпаз да, қайраткер де, айтулы азаматтар да, тағы басқа еліне елеулі, халқына қалаулы адамдар да белгілі бір ортадан шығатыны сөзсіз. Орта – сені қоршаған адамдар, кім-кімді де солар тәрбиелейді. Адам болудың бөтен мектебі жоқ. Оқулығы жазылмаған. Ойлана-ойлана өзімнің қалыптасу жолымды ой елегінен өткізіп, жанры белгісіз шығарма жазып отырмын…».
«Өмір парақтары» қалай өмір сүру керек, өмірде нені темірқазық етіп алған жөн, нені ардақтап, неден жирену керек деген көкейкесті сауалдарға жауап береді. Автордың өзі қорытынды сөзінде атап көрсеткендей, бұл кім-кімнің де кәдесіне жарайтын асыл мұра»,- дейді Нұрперзент Домбай.
Сөз соңын артына өлмейтін туындылар: прозалық, поэзиялық, драмалық шығармалар қалдырған Рүстем Жанайға досы, ҚР Суретшілер одағының мүшесі, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген өнер қайраткері Қайырбай Зәкірұлының бір шумақ өлеңімен түйіндесек:
Нұры жалған арайдың…
Елестейін өте шығып талай күн.
Жалғаншыны қия алмай-ақ тұрғандай,
Қалғып-мүлгіп,
Қыр басында қарайдың…
Сөз патшасы –
Өлең қалған артында,
Мен өзіңді өлмедіге санаймын.
Нұрлан Көбегенұлы
«Әлімсақ» журналы. №4, сәуір
