Қария. Жып-жылы сөз, иә. «Атасының баласы» деген кезде төбеміз көкке бір елі жетпей, «аузымнан түсіп қалған ұлым» деген сөзге имандай сеніп, ал еркелеткен кезде етжүрегімізге дейін езіліп кете жаздаушы еді. Бала күнімізде, уақыт мүжіген мұңлы кейпіне қарамай, бүкір белінің сыздағанына мән бермей, атаның арқасына мініп, алып бір торы сәйгүліктің үстінде отырғандай сезінуші едік өзімізді. Атамыз біздің ең басты қорғаушымыз, нақтырақ айтсақ, әулеттегі «крышамыз» еді ғой. Жер қарайып, көктем келе бау-бақшаның күтімін қарап, шуаққа толы «шарбақтың» ішін гүл-гүл жайнатып қоятын-ды. Шыбық етіп отырғызған бір түп ағашы бүтін бір отбасыға азық беретін жеміс сыйлайтын. Бүгінде ол жасыл-желектің бәрі дерлік қурап, ізі де қалмаған. Ауылдың абыз ақсақал атанған қайран қарт та дүниеден озған. Қураған қара тал ғана қасқайып, құм аралас уақыт желіне қасқайып қарсы тұр.
Атасын аңсаған немере көңіл құлазып жүріп, Қызылорда қаласында баққан баласынан, сүйген немересінен жырақ тұратын, тұрған жеріне тал егіп, бау-бақша өсіргенді жаны қалайтын қарияның бар екенін естіді. Киіктей киелі, құландай қастерлі һәм қазыналы қарияларын құрметтеген қызылордалықтар ақсақалдар мен ақ жаулықты асыл әжелерге үнемі мейіріммен қараудан тайған емес. Біздің ел қариялар күні ғана емес, жыл бойы үлкендерге жақсылық жасауға ұмтылып бағады. Бұқара «Қарттар үйі» атап кеткен, Қызылорда облысының жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармасына қарасты «№1 Қызылорда арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінде Жарылқаған Есбергенов атты қария тұрады. Ол өзі ем алып жатқан мекемеге келгеніне он жылға жуық уақыт болған. Сол аралықта, жападан-жалғыз жүріп, Қарттар үйінің жан-жағын жап-жасыл етіп, 300-ге жуық ағаш еккен екен. Міне, «Қарттар күні» жақындаған тұста осы азаматпен тілдесудің сәті түсіп, мекемеге арнайы барып, ақсақалмен емен-жарқын әңгіме-дүкен құрып қайтқан болатынмын.
Қазақ «Қарттар – үйдің қазынасы» деп, үлкенді құрметтеген. Ертеректе жасы қырықтан асқан қазақ қарттыққа бет бұрып, немере бағып, елге үлгі боларлық іс атқаруға тырысқан. «Ауылыңда қартың болса, жазылып қойған хатпен тең» деп жасы кішілер оларға құрмет көрсеткен. «Төріңнен қарт кетпесін» деп, той-томалақты батасыз бастамаған, қариялардан бата алуға тырысқан. Бұл үрдіс қазақ арасында әлі де болғанмен, сиреп барады. Иә, жаhанданудың салқыны тиіп жатқаны шындық. Ата-әженің тәрбиесін алған балаға халықтың ықыласы ерекше. Ата-әже мектебінен өткен ұрпақ зерек те ерек болып, бүкіл елдің мақтанына айналатын. Қазақ әжесінің керемет образын қалыптастырған бірегей тұлға – Абайдай дананы тәрбиелеген Зере еді ғой. Қазақ үйдің төрін үлкендер үшін сайлап, үлкен кетсе, бақ-дәулет, ырыс кетеді деп, қайтыс болған соң құдайы беретін болған. Ауыл қариялары көп оқымаса да, өздерінің үлкен кісілерден көргенін, табиғаттан үйренгенін, қазақи ұғымнан түйгенін дәріптеген. Біз тілдескен Жарылқаған ақсақал да күш-қажыры өн бойында тулап тұрған заманда күріш егумен айналысып, өмір тағылымын санасына сіңіре білген. Ала таңнан қара кешке дейін еңбектің ізінде жүріп, дүниеге келген перзентін, сүйіп қосылған жан-жарын қамтамасыз етіп отырыпты.
— Мен 2013 жылы қаңтардың тоғызы күні осы мекемеге келдім. Келген жылдың көктемінен бастап су асты құбырын қазып, мекеме айналасын көгалдандыру жұмысын бастадым. Бұл жер – менің үйім. Үйімнің айналасына ағаш отырғызып, тал егу әр адамның міндеті деп ойлаймын. Бұл маңда қара тал, терек, жиде, шие, өрік көшеттерін сатып алып еккен болатынмын. Шүкір, қазір жайқалып, жайнап тұр. Тек бір мәселе ғана бар. Ол суландыру жүйесі. Демеушілер тарапынан осы мәселені қолға алсақ, әлде де жақсы нәтиже көрсетуге болар еді. Соның өзінде істеген жұмысымның нәтижесі көрінді. Бізге қарап жастар да үйренеді, көреді, тәлім алады. Сондықтан осы шаруаны қолға алдым. Іште құр жатқаннан не бітіремін?
Өзім 1945 жылы дүниеге келгенмін. Қазір 77 жастамын. Бұрын 28 жыл бойы Қармақшы ауданы, Жосалы совхозында күріш ектім. Арасында автокран, трактор жүргізген мезеттерім де болды,- дейді Жарылқаған қария.
Қаланың орталық аудандарының бірінде орын тепкен мекемеге алыстан көз тастасаңыз шынымен көктеп, көгеріп тұрғанын көресің. Мұның бәрі он жылға жуық еңбектің жемісі. Үй салып, ағаш егу ер азаматтың міндеті екенін алға тартқан қария іште де түрлі дүниелерді жасап, ұсталықпен де айналысатынын айтып қалды. Денсаулығы сыр берген соң жұмыстары сәл баяулап қалған. Әйтпесе, қала базарына өзі барып, көшеттер мен түрлі дәндерді жерсіндіру жаны қалайтын жайлы жұмысы екен.
— Кемпірім 2001 жылы аты жаман аурудан ұшынып, о дүниелік болып кетті. Оттың басының ұйытқысы кеткесін де қиын екен. Балаларымды өзім үйлендірдім, жеткіздім. Сосын, оларға да қазір «олай-бұлай» деуге болмайды. Өз алдына бірі Жезқазғанда, бірі Төретамда үйлі-баранды өмір сүріп жатыр. Не дегенмен оттың басында «анау-мынау» дүние болады ғой. Сосын да оларды мазаламадым. Құдай әркімнің басына не жазады, соны көреді. Бірақ, оған азарланып қалуға болмайды. Қандай жерде жатсаң да, нендей қиыншылық көрсең де, Алланың адамға берген сыйы кешке есен жатып, таңда ауырмай тұрғаның. Бір күн ғұмырың қалса, түске дейін жұмыс жаса. Бар болғаны сол.
Бір балам «Жезқазғанға жүр» деп айтып еді. Мен бірақ осы жерге бекіп қалдым. Екі балам бар. Олардан бес немерем бар. Бірақ, мен осы мекеменің мамандарына алғыс айтамын. Қызметтері өте жақсы. Табыс тілеймін. Қарияның батасын алған адамдар екі дүниеде де жаман болмайтыны сөзсіз,- дейді Жарылқаған ақсақал.
Ақсақалдың көңілі бақ-шаһар. Осы мекемеде ғана жаны тыныш. Тынымсыз еңбек етеді. Жасы сексенге жақындаған жанның жасаған ісін көріп, жастар да ой түйіп, «бір тал кессе, он тал егер» деген үміті бар. Бастысы, табиғатты жаны сүйеді. Өмірден жаза басқан жері мен жасай алмай кеткен кеудесіндегі кенді ағаш егу арқылы шығарғысы келеді. 300 түп ағаш бүгінде шағын орман алқабы іспетті жайнап тұр. Алғашқы жемісін де жеп үлгеріпті. Бірақ, «өмір жеміс секілді тәтті емес» екенін айтқысы келетіндей қарияның ойлы көздері.
Расымен де, жақсы қартая білу де үлкен өнер болса керек. «Жақсы адам қартайса көкірегі толы хат болар, жaман адам қартайса бықсып жанған от болар» деген сөз тегіннен-тегін айтылған жоқ. Көрген-білген тәжірибелерімен бөлісіп, кейінгі жастарға ақыл-кеңестерін бере жүретін үлкендердің ісі әр кезде де өзгелер үшін өнеге болуы тиіс. Өкінішке қарай, іс жүзінде күнделікті өмірдегі жағдай дәл біз күткендегідей бола бермейді. Кейбіреулер жасы егде тaртса да, думан қуып, түрлі ұятты қылықтарға бaрып, кейінгілерге теріс үлгі көрсетіп жатады. Eнді бір шалдардың тірлігі қара бaстарынан aртылмайды. Кейінгі ұрпаққа дұрыс жол көрсетуге мүмкіндіктері жоқ, әйтеуір жер басып жүргендеріне мәз. Оған қоса, «бaлама жақсы қызмет aлып беремін» деп әкім-қараларға жалпаңдап, жағымпазданып жүретін де шaлдар баршылық. Ондaйлар әдетте «ақсақал» деген ардақты атқа кір келтіріп, азын-аулақ беделдерінен aйырылaды. Ғибратты ғұмыр кешіп, ел-жұрттың алдында абырой-беделге бөлене білген адам қартайдым деп өкінбеуі тиіс. Өйткені ондай адамдардың ісі елдің есінде ұзақ сақталады.
Айдар САЙЛАУОВ
