Көмейден күмбірлеп төгілген сөзді, көкейде тұрған ойды көсіліп тіл арқылы жеткіземіз. Жақсылық көрсе қуаныштан жер жаһанға жар салып, іштегі бұлқынысты да бұғып қалмай, бүкпесіз баяндау қызыл тілдің қасиетінде. Сондықтан жұрттың жаны саналған тілдің жоғалмауы мен жойылмауы әр кез маңызды. Елдігімізге сын айтылмай, егемендігімізге мін тағылмас үшін, ұлттық болмысымызға ұят келмесі үшін де өз тілімізді қастерлеу керектігі қаперде сақталуы қажет. Том-том тарихпен өлшенетін өткенімізден қол үзбей, болашағымызды бағдарлай алуымыз тіл тазалығымен де қабаттас. Тегінде «тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деген сөз бекерге айтылмаса керек. Біз қаузап отырған тақырыптың бүгінде күн тәртібіндегі мәселе екені даусыз. Өйткені, тілдің жұтаңданбауы қай кезде де мемлекет үшін маңызды боп қала бермек. Әдеппен астасатын, тәлім-тәрбиемен тамырлас, шұрайлылығымен денені шымырлатып жіберетін, тазалығымен таңдай қақтыратын тілдің шұбарлануы алаңдататыны ақиқат. Әсіресе, жастар арасындағы сөйлеу мәдениетінің сақталмауы қоғам кеселіне айналып үлгерді. Осы ретте қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Бекзат Жаманбаева апайымның жетекшілігімен ғылыми жоба дайындап, жастар арасында сөйлеу мәдениетін дамытып, таным көкжиекті кеңейту мақстатында тәжірибелерге сүйеніп, мерзімді басылым беттеріне де көз жүгіртіп, тіл жанашырларының, ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің пікірлерін негізге ала отырып, жан-жақты зерттеу жүргіздік.
Адамның парасат-пайымы, жүріс-тұрысындағы жинақылық, ісіндегі тиянақтылық, киім-киісіндегі тазалық, мінез-құлқындағы биязылық мәдениетпен байланысты. Олай болса, сөйлеген сөздің салмақтылығы да тіл мәденеиетімен тармақтас. Ендеше ауызға келгенді аталап, көпірме көбік сөзге жол беру тіл тазалығына тат түсіріп, шұбарлануына әкеп соқтырады. Сонымен қатар, кей жастар өз ойын емін-еркін жеткізе алмай, бір ауыз сөзді кібіртіктеп айтып, толық түсіндіруде қиналып, жасқанып жататыны жасырын емес. Осы орайда «Ана тіліміздің болашағы қандай болмақ, сөз мәдениетін сақтау мен пайдалануда қазіргі қазақ жастары қандай деңгейге жетті? Біздің сөз саптау дағдымыз қандай дәрежеде? Жастар қалай сөйлейді? Жастардың осындай дәрежеге жетуіне әсер етіп отырған қандай факторлар, қандай кедергілер?» сынды сан сауал бізді толғандырып, осы сұрақтарға жауап іздеуге тырыстық. Әрі өзіндік ойымыз бен ұсынысымызды ортаға салып, сөйлеу мәдениетін дамыту бойынша бірқатар тәжірибелерге зер салдық. Мәселен, сөйлеуде кездесетін калька сөздер мен тіркестер, кейбір кірме сөздерді шектен тыс көп пайдалану және соған тез бейімделу қателіктің орын алуына түрткі. Тіпті жаргон сөздердің жиі қолданылатынын жоққа шығара алмаймыз. Иә, бұл ауызекі сөйлеу дағдысында кездесетін сөздер мен сөз тіркестері болса, жастардың жазылым дағдыларында кездесетін мына жайттарды айтпасқа тағы болмас. Бүгінде бәріміз әлеуметтік желі арқылы бір-бірімізбен сөйлесіп, хабарлама жазу арықыл байланыста боламыз. Осы тұста біз, жастар, қателіктерге тағы да бас ұрамыз. Көбінесе сөздерді қысқартып жазамыз, қазақ тілі әріптерінің орнына қазақ тілі қаріптері жоқ қолданушылар орыс, латын әріптерімен жаза береміз. Бұл – жастар арасында ғана емес, барлық әлеуметтік желі қолданушыларының арасында белең алып бара жатқан үрдіс. Бұл – ана тіліміздің болашағына жасалынып жатқан көзге көрінбес қиянат.
Біз жобамыздың кезекті тарауында тілді дамытудың тиімді әдістері мен жаңаша көзқарастарын қарастырдық. Жастардың сөйлеу мәдениетін дамытуға, ана тілімізді шұбарламауға назар аударуымыз қажет. Ол үшін басты бағыттарды айқындап, төмендегідей жіктеп көрдік.
— Отбасы тәрбиесіне баса назар аударылуы тиіс. Өйткені ата-ана баланың материалдық жағдайын жақсартамын деген оймен жұмысбасты болып, баласының ішкі рухани жан дүниесіне көңіл бөлмейді.
— Баламен жеке жұмыс түрі (баласының ортасы қандай, кімдермен дос, бос уақытын қалай өткізеді, баласының сөйлеу, қарым-қатынас жасау әдебі қандай?) уақытылы, дұрыс ұйымдастыру.
— Теледидардағы бағдарламалар мен әлеуметтік желідегі ақпараттардың сапасын, әсіресе қазақ тілінде жазылған материалдардың сөздік қорын, тіліміздегі сөздердің дұрыс қолданылғанын саралап мән беру.
— Жастардың әдеби кітаптарды оқуға деген қызығушылықтары мен ынтасын арттыру.
— Қазақ балабақшаларының жұмысын жандандыру, ана тілімізде жарық көрген, ұлттық тәрбиелік мәні бар ертегілермен сәбилерді сусындату.
Сайып келгенде, сөз қолдану мәдениетін арттыратын негізгі шаралардың бірі – тіл тазалығы. Біз сөйлеу мәдениетіміз жетілмейінше, ақыл-ой мәдениетіне жетуіміз екіталай. Яғни, адамның ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен байқауымызға болады. Асылында, ақылына ақы сұрамайтын кітапты көп оқып, сөздік қорды қалыптастыру – сөйлеу мәдениетін дамытудың бірден-бір жолы.
Бәсекеге қабілетті тұлға мен маманды қалыптастырудың негізі отбасында, қоғамда және білім беру жүйесінде қалыптасатын құндылықтар болып табылады. Міне, бойында туған ана тіліне деген махаббаты, оны үйренуге деген ынтасы мен жігері бар әрбір азамат, жас жеткіншек, алдына нақты мақсат қоя білсе, оған қол жеткізе алады деп ойлаймын. Ол үшін уақытпен санаспай, атадан қалған даналық сөздер мен шешендік өнерге бас ұрғаны дұрыс. Сондай-ақ, білімнің қара шаңырақтарында өскелең ұрпақты сауатты етіп тәрбиелеуде уақытын сарп етіп, қажырлы еңбек ететін ұстаздар да ізденіс үстінде жүретіні көпке мәлім. Әлемдік тәжірибе бойынша тілді тиімді меңгертудің төрт тілдік дағдысы жүзеге асырылуда. Оқылым, тыңдалым, айтылым, жазылым – оқушылардың коммуникативтік дағдылары. Оқушылардың мектеп табалдырығынан алған білімдері мен дағдылары ойлау мен сөйлеу мәдениетінің алғашқы сатысы болып қалыптасады. Оқушы бойындағы грамматикалық білім тілдік төрт дағдыны қалыптастыру барысында жүзеге асады. Ол оқушының әдеби тіл нормаларын дұрыс және орынды қолдана білуіне мән береді. Егер оқушы осы төрт тілдік дағдының ерекшеліктерін бойына сіңірте білсе, ол оқушының сөйлеу, ойлау, жазу қабілеті жоғары деңгейде болатыны шындық.
Түйіндей келе, өзгенің қаңсығын таңсық етуді доғарып, тіл тазалығы мен мәдениетіне мейлінше көңіл бөлген дұрыс. «Қазақ тілі – сұлулығымен бой балқытып, тамыр шымырлататын, жан жүйеңді жандырып, құлақ құрышын қандыратын, өткірлігімен қысылтаяң тұста ер мен елге бірдей медет беріп, адам түгіл жағдайдың өзінің аузына құм құятын ғажайып кемел тіл» деген Бауыржан Момышұлы. Ендеше, тіл бояуы бозарып, қасиетінің жоғалмағаны абзал.
Диас ЕРКІН,
Ә.Тыныбаев атындағы
№11 мектеп-лицейінің
7 «в» сынып оқушысы
Жетекшісі Бекзат ЖАМАНБАЕВА
