Тәрбиелілік — өмірлік маңызды құндылықтардың бірі. Білім мазмұнын жаңарту жағдайында тәрбиенің негіздерін әзірлеуде үлкен жұмыстар атқару ұлттық құндылығымыздың маңызын аша түскендей. Білім берудің заманауи тұжырымдамалары демократиялық қоғам талаптарынан туындайтын мақсаттарды анықтауға құрылады. Осыған орай адам әлеуметтену жүйелерінде өз мәдени сәйкестігін табатын дербес субъект ретінде қарастырылады. Қазақстан білім кеңістігіндегі адам-азамат бейнесі мемлекеттің үдемелі қоғамдық-экономикалық өркендеуі үшін қажет адами капиталды дамыту сұранысына байланысты құрылады. Азаматтық қоғам құрудың бастапқы негізін адамгершілік-рухани қасиеттер қалыптастырады, ол патриоттық сезімдерді көрсетеді және әлеуметтік өзгертулерге атсалысады.
Заманауи білім берудің негізгі қызметі Отанын сүйетін, тұлға үшін маңызды адамгершілік-құқықтық және саяси білімді, дүниетанымдық және мәдени құндылықтарды меңгертуге бағытталған, демократиялық қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін практикада іске асыру қабілеті және даярлығы бар мемлекет пен қоғам мүшелерін оқытатын, тәрбие беретін жүйе. Қазақ мәдениетінің тарихы, оның руханият болмысы, бүгінгі мәдени ахуалдағы қарама-қайшылықтар және оның болашағы қай кезде болмасын, қоғам назарынан тыс қалған емес.
Ұлттық мәдениетімізді танып-білуге, оны бағалауға қазақтың біртуар тұлғалары — Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев қалдырған ой-пікірлер тұжырымдамалық негіз болса, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан және т.б. ғалымдардың еңбектерінде одан әрі дамытылды.
Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз өз еңбектерінде халықты рухани-адамгершілікке бағдарлаған. Әл-Фараби замандастарына «қайырымды, ізгілікті қаланың» қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген. Абай қазақ баласына «Адам бол!» деп нақты кеңесін берді. Ал, дана Шәкәрім әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығы ар-ұятта, ұжданда деп білген. Осы пікірлердің барлығы түптеп келгенде, еркіндікті сүйетін, еркін ойлайтын тұлға қалыптастыруға саяды. Қазақ халқының мәдениетін осы сипаттары ерекшелеп, еліміздің әлемдік кеңістіктегі орнын анықтап отыр.
Қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін, оның тұнып жатқан асылдарын жинақтап, өскелең ұрпаққа жеткізу — аға ұрпақ алдында тұрған үлкен міндет. Осы орайда Мағжан шығармаларының халық педагогикасымен үндестігі мәдени дамудың өміршеңдігін көрсетеді. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі идеялары өлеңмен өріліп, ұрпаққа мұра боп қалыптасты.
Анасының әлдиімен айтылған бесік жыры — жас сәбидің құлағына шалынатын алғашқы әдеби нұсқа. Әжесі айтатын ертегі арқылы балдырған ауыз әдебиетінің үлгілерін санасына сіңіреді. Сол бесік жыры, сол ғажайып ертегі — ұлт әдебиетіне баспалдақ болса, ұлт әдебиеті — әлемдік әдебиетке бастар жол.
Отбасының берекесі имандылықтан басталатынын періште құлағына бесік жыры арқылы сіңдіріп, балаға аналық махаббатын төгеді.
Күнім, айым,
Еркетайым,
Бөлейін енді,-деп басталатын бесік жыры өлең соңында туған жерді, елді қорғайтын қорған боларына сенген ана көңілі баласына аманшылық, ынтымақ, бақыт тілейді. Ана жүрегін сезе біл, оның жанарындағы шапағат пен тыныштықты, бақыт пен қуанышты, алаңдаушылық пен мазасыздықты көре біл дей отырып, «Сүйемін» деген өлеңін оқырманға ұсынады. Ұрпағын елдің болашағы, ертеңгі ізбасары деп тәрбиеленген бала көңілінде анасына, жарына, еліне, жеріне деген махаббат күннен күнге артып, тұтас сүйіспеншілікке айналған.
«Қарағым» деген өлеңінде:
Қарағым, оқу оқы, босқа жүрме!
Ойынға, құр қаларсың, көңіл бөлме.
Оқымай, ойын қуған балаларға
Жолама, шақырса да, қасына ерме!
Кідірме, аялдама, алға ұмтыл,
Алам деп көктен жұлдыз, қолың серме.
«Қарманған қарап қалмас» деген рас,
Тоқтамай істер болсаң батып терге,- деп, оқу-білімге шақырып, бала тәрбиесінде ұлттық рухани-мәдени мұраларды игерту қажет екенін ұсынады.
Қазақ халқы тіл өнеріне аса мән берген. Халық жадында сақталып, ауызша таралған ойшыл ғұлама, шешендердің сөздері — өмір тәжірибесі мен сынағында шыңдалып жеткен теңдессіз ойлар. Мағжан өз шығармашылығының басым бөлігін ана тіліне арнап, тілдің құдіретіне бас иген. Хакім Абайдың сөз шеберлігіне риза болып, артындағы ұрпағының сөз өнерін игерер кезеңі болатындығын сеніммен айтқан.
Ұлттың тарихы мен дәстүрінде, мәдениеті мен өнерінде, діні мен тілінде адамды адам ететін адамгершілік қасиеттерінің ең озық үлгілерін өлең жолдарында насихаттай отырып, адам мәнді де мағыналы ғұмыр кешіп, өмірде өз жолын табуы үшін, қарапайым тіршілік етуі үшін сол ұлт жасаған рухани құндылықтарды білуі, игеруі, қолынан келсе, айналасына өзінен кейінгілерге үйретуі қажет деп айтады. Ұлттық дәстүр, ата-бабадан келе жатқан салт-сана, ана уызымен жүрегің мен жадыңа тоқылған өнеге әр адамның өмір жолын айқындайтынын шығармалары арқылы дәлелдеп береді.
«Мен жастарға сенемін» деген өлеңі перзенттік парыздың үлкен болмысын айқындап, жастарға сенім білдіреді.
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай қайратты,
Қырандай күшті қанатты —
Мен жастарға сенемін!
Көздерінде от ойнар,
Сөздерінде жаны бар.
Жаннан қымбат оларға ар,
Мен жастарға сенемін!
Тәуелсіздіктің тұрақты болуы болашақ елшісі — ұрпақ қолында екенін терең түсінген ақын ұлттық ой-сана, этностың мыңдаған аңыздары, бейне-белгілері, наным-сенімдері халықтың тарихын білу арқылы ғана ерекшеленетінін шығармаларына арқау етті.
Қай ұлттың болмасын, тәрбие ісінде басты негізге алатын қайнар көзі — ұлттық тәрбие. Себебі әр халықтың бала тәрбиелеу ісінде көнеден келе жатқан салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына сай өзіндік сара жолы бар. Сондықтан ұлт тәрбиесі — заман тезінен сыналып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан тағылымды жол.
Мағжан Жұмабаев: «Тәрбиеден мақсұт-адамды Һәм сол адамның, ұлттың, асса, барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі — әрбір адам бақытты болса, ұлт бақытты, адамзат дүниесінің мүшесі — әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты. Қысқасын айтқанда, тәрбиеден мақсұт — адам деген атты құр жала қылып жапсырмай, шын мағынасымен адам қылып шығару» деп тәрбиені адамзаттың бақытына балайды.
Ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгізген қазақтың біртуар азаматы М.Жұмабаев «Педагогика» еңбегінде «тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт болып жасай алмақ емес. Ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт — тілі болу. Ұлт тілінің рөлі төмендей бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады»,- деп, кейінгі ұрпағына жанашырлық танытып, ақыл-кеңесін береді.
Мағжан шығармалары ұлттық-мәдени мұраның жасампаздығымен, өміршеңдігімен терең байланысты. Халқы барда Мағжан есімі жаңғырып, жарқырай береді. Ал, Мағжан шығармалары арқылы ұлттық игіліктер өз құнын жоғалтпай, ұрпақтан-ұрпаққа мұра боп қала бермек.
Гүлжанат Кенжалиева,
№7 мектеп-лицейдің қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі.
