Сыр елінде өмір сүріп, аты үш жүзге мәлім болған ақын-жырауларымыз ұрпақ тәрбиесінің берік қаруы болып, ақыл-ой өрісінің, эстетикалық талғамының дамуына ерекше өшпес өнегелі жол салғанын білеміз. Себебі атадан балаға мұра болып келе жатқан жыраулық өнер арқылы ізгілік, адамгершілік туын биік көтеріп, әрбір орындалатын өсиет термелер арқылы игі қасиеттерді көңілге тоқып, зердеге сіңіруге баулыған. Сыр сүлейлерінің көп бөлігі Қармақшы өңірінде туып, айшықты жыр күмбезін жасағаны баршаға мәлім. Сондай-ақ, ерекше өнер иелері болып танылған, көмейінде бұлбұл сайраған, сұлу сазды, алуан мақамды, жезтаңдай жырау, термеші, жыршылардың қалың тобы осы өңірді мекендеген. Соның бірі де бірегейі, даналықтың бастауы, өнері жеті ұрпағына жалғасып жатқан жолбарыс жырдың иесі, менің атам дүлдүл жырау Жиенбай Дүзбенбетұлы.
Жиенбай атамыз 1864 жылы Қазалы уезі, Қармақшы ауданы, Қуаңдария болысында, №2 ауылда Ақтайлақ кезең деген жерде дүниеге келген. Әкесі Дүзбенбет бабамыз елі қадір тұтқан, сөзі өтімді, аузы дуалы жан болған екен. Анасы белгілі дүр шайыр Омар Шораяқұлының туған апасы екен. Нағашы атасы жиенді болдық деп, атын Жиенбай қойған деседі. Жиенбай атамыз төгілтіп термелеткенде тыңдарманның құлақ құрышын қандыратын ерекше қасиеті болған деседі. Тарлан талант, жампоз жырдың иесі екені өзінің жыр бастауынан танылып тұрғандай.
Сөйлеші тілім сөйлеші
Жан шіркіннің сауында-ай,
Дауысым бірден жүрмейді,
Төгіліп терім ағылмай.
Бүгежектеп жатырмын,
Әлі де болса жазылмай.
Сонда да тілім сөйлеші,
Төлеп мінген дөнендей
Аузыңды ашып арылдай,- деп бастайтын жыр бастауы бүгінгі күнде де өміршеңдігімен көпшіліктің құлағына танымал. Жиенбай атамыз өз жамағайыны Орынбай молдадан ескіше хат таниды. Нағашысы Омардың жырларын жаттап, Сыр бойы ақындары Ешнияз сал, Балқы Базар, Дүр Оңғар, Кете Жүсіп, Шегебай жырларын жаттап, елге танытқан жырау. Жоқшылықтың зардабын көп көрсе де, өмір тауқыметіне еш мойымаған. Жиенбай атамыздың жары Балшаш әжеміз Сыр сүлейлерінің бірі Даңмұрын Кенжебекұлының туған апасы. Өн бойына тұнған өнерімен халық ризашылығына бөленген жан. Ешқашан дүниеге қызықпаған, пейілі кең, өте жомарт жан болған екен. Елдің ұсынған сый-сияпатын жоқ жітік жандарға таратып беретін деседі. Оған дәлел бірде Арқа жаққа барып, жыр жырлап, еліне қайтарда Арқа жұрты зор қошемет көрсетіп шапан жауып, алдына үш жүз жылқы салып беріпті. Бұл хабар Сыр еліне де жетіпті. Жиенбай атамыз елге келем дегенше жол-жөнекей жылқыларды таратып, үйіне өзінің астындағы шолақ жорғасымен келіпті. Бұны білген ауылдың би болыстары Жиенбай атамызды сынамақ болып ескертпестен қонаққа келіпті. Шай ішіліп, біраз әңгіме-дүкен құрған соң қонақтар кетуге сыңай танытыпты. Сыртқа шықса, бір тай қазан ет қайнап жатыр екен. Сонда атамызды сыннан сүріндірмек болған би-болыстардың алдында сағын сындырмай, мерейін үстем етпек болып Балшаш әжеміз жалғыз атын сойдырып қазанға салған екен. Әйел ананың құдіреті, еріне құрметі бүгінгі аналарға, келер ұрпаққа тәлім-тәрбие.
Жиенбай атамыз өз өнерін баласы Рүстембектің бойынан танып, болашағына үміт артып, қасына ерітіп, жыр жырлатып өнерге баулыған. 1917 жылы Шонай бидің асы болып, осы асқа Жиенбай атамыз 12-13 шамасындағы баласы Рүстембекті алып келеді. Үш жүздің билері отырған ақ боз үйге ертіп кіріп, «Уа, ағайын, мына тайды бірінші рет бәйгеге қосайын деп алып келдім», деп, бала жырау Рүстембекті таныстырады. 12 жасар бала қолына домбырасын алып, кең даусымен қайырған кезде жиналған жұрт аузына қарап, сүйсіне тамсаныпты. Бала жырау Рүстембек атамыз түн ауғанша жырлапты. Түн ауа Жиенбай атамыз домбырасын қолына алып, үсті-үстіне жырды төкпелете орындағанда тыңдаушылар үйге сыймай, сегіз қанат үйді көтеріп кеткен деседі.
Рүстембек атамыз жыршы ақын, компазитор болған. Атамыздың «Ақтолғай», «Жаным Моншан» әндері өміршеңдігімен бүгінгі күнге дейін сахнадан түскен жоқ. 1937-1938 жылдары қуғын-сүргін уақытында нағашы жұрты керейттерге қоныс аударады. Себебі туысқандық қатысы бар қазақтың тұңғыш прокуроры болған Сүлеймен Есқараевтың қуғын-сүргінге ұшыраған кезеңі еді. Елдегі туысқандық қатысы бар адамдарды тексеру, тінту мазалаған уақыт қой. Рүстембек атаммен Әнапия әжемізден Ыдық, Ерші апаларымыз, менің әкем Көшеней, Бидас тарайды. Бәрі де өнерден өз үлесін алған талантты жандар. Әкем Көшеней Рүстембекұлы аз ғана өмір сүрсе де, қалың қазақтың мақтанышына, талантты жыраудан дүлдүл жырауға айналды. Өзінің мұғалімдік қызметімен қатар қанмен келген қасиетті өнерді бойтұмарындай ардақ тұтты. 1971-1973 жылдары Мәскеуге барып КСРО Ғылым Академиясы А.Горький атындағы дүниежүзі әдебиеті институтының аспирантурасына оқиды. Ондағы мақсаты, бабадан қалған асыл мұраны, өрелі өнерді жаңғыртып бүкіл әлемге паш ету еді.
Бірде әкем ұйықтап жатып түн ұйқысынан шошып оянады. Анасы Әнапия әжеміз не болды деп бәйек болады. «Бір жолбарыс келіп жауырынымнан тістеп жатыр екен, содан шошыдым» дейді. Анасы: «Жолбарыс сенің Жиенбай атаңның демеуші әруағы еді, енді жыраулық өнер саған қонғаны» деген екен. Әкем Көшеней Сыр бойының шайырлары Базар жырау, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Тұрмағамбеттің шығармаларымен қатар «Көрұғлы, Қыз Жібек, Рүстем-Дастан, Қобыланды батыр жыр дастандарының төрт түрлі музыкалық әуенін нотаға түсіреді. Жыраулық өнерімен қатар «Құлагер» поэмасына қойылған «Ас» фильмінде Ақан серінің баласы ролінде ойнайды. Таң қаларлық талантымен танылып қазақтың жарық жұлдызына айналған Көшеней әкем 1973 жылы 9 наурызда дүниеден озды. Исі қазақ күңіреніп, қабырғасы қайысты. Әжем Әнапия, анам Жұпар, барлық бауырлары қайғыдан қан жұтты. Жастай қалған балалары үшін ауыр сынақ болды. Ауыр қайғыдан еңсесін зіл басқан Бидас араға ұзақ уақыт салып, домбырасын қолына алды. Бұл ел-халықтың өтініші, өнерге деген сағынышы, аңсауы еді. Осындай телегей теңіз өнерді төкпей-шашпай ұрпаққа жеткізу үшін Қармақшы ауданынан алғашқы жыраулық мектептер ашылды. 1986 жылы Қармақшы ауданында 4 жыраулық мектеп ашылды. Ақжар ауылында «Сәрсенбай жырау мектебі», Тұрмағамбет ауылында «Тасберген» жырау мектебі, аудандық мәдениет үйі жанынан «Жиенбай жырау» атынан 2 мектеп ашылды. Бұл мектептерге жыраулар Алшынбек Сәрсенбаев, Сүйінбай Ақбаев, Шәмшат Төлепова, Бидас Рүстембековтер жетекшілік етіп, көптеген шәкірттерді тәрбиелеп қанаттандырды.
Қазіргі таңда Сыр бойында жыраулық мектептер өркені кеңейіп келеді. Өзімде қазыр ата мұрасын ұрпаққа дарыту мақсатында шәкірттерге жыраулық өнерден дәріс беремін. Атадан балаға жалғасып сабақтасқан жыраулық өнердің даңқын шығарған бауырым Арнұр Көшеней еді. Ол Қорқыт ата Қызылорда мемлекеттік университетінің «Халық әні» кафедрасын тәмамдап, Сыр елінің мәдениет саласына өлшеусіз еңбек етті. 2006 жылы Қазақстанда тұңғыш рет аудандық Көшеней Рүстембеков атындағы жыраулар үйінің ашылуына мұрындық болды. Сыр сүлейлерінің өнерін өрістеп, мұрасын жалғастыруда көптеген шәкірт тәрбиелеп өрісті еңбек етті. Баба мұрасының алтын көпірі болған Арнұр бауырым 51 жасқа қараған шағында мәңгілік мекеніне аттанды. Қалың қазақ қамықты. Өкініш өзегімізді өртеді. Бүгінде бабадан қалған асыл мұраны жалғастырушы Жолбарыс жырдың жалғасы балам Байбол Көшеней қолына домбырасын алып ұрпақтар сабақтастығының сапына қосылды. Біз жас жыршының болашағының жарқын болуын тілейміз. Жыр мұрасының туы биік болғай!
Нұрбол Көшенейұлы,
Қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығының педагогі
