СЕКСЕНДЕ СЕРКЕ ТАРТҚАН СЕРІ
Бүгінгі таңда қолдан тұлға жасау үрдісі белең алып барады. Қараша халық білмейтін құрметтілер қатары қаптады. Шынына келгенде, айналамызға зер салып қарасақ, қарапайым қарекетімен-ақ көпке үлгі көрсетіп жүрген жандар жетерлік. Мәселен, сұлутөбелік сексеннің сеңгіріне шыққан қария әлі күнге дейін серке тартып, көкпар ойнап жүр. Ат спортының дамуына өлшеусіз үлес қосып жүрген қарт шабандоздың есім-сойы – Қалдан Шәмшиев. Аттың ауыздығымен алысқан ақсақал балыққа ау салып, аңға қақпан да құрады. Бүгінгі тақырып, бір бойына бірнеше қасиетті сыйдырған еңбек адамы, қазыналы қарияның бір күні жайында болмақ.
Қалдан Шәмшиев Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Сұлутөбе ауылында тұрады. Сегіз қырлы, бір сырлы ақсақалдың ауылына арнайы іздеп бардық. Себебі «сексенге келсе серке тартады екен» деген ел аузындағы сөз бізді құр жатқызбады. Қазыналы қарияның бұдан бөлек бірнеше қасиеті бар екен. Шетінен тарқатайық.
Бала күнінен жылқы жалын тартып мінген Қалдан Шәмшиевтің қазір де қимылы ширақ, жүрісі тың. Қазыналы қария мұның сыры «ат үстінен түспей жүрудің арқасында» деп отыр. Бүгінде ол шабандоздардың ақылшысы. Көкпаршыларға ылғи ат баптаудың әдіс-тәсілін айтып отырады. Асауды ауыздықтап, мініске икемдеуді де көрсетіп, бағыт-бағдар береді. Тақымы тастай қария жылқыға шабу үшін жүрек керек дейді.
– Көкпарға, атқа құмар адам ғана шабады. Адамды билейтін күш емес, жүрек. Қорықпау керек. Қазақтың бойында атқа құмар қасиет бар. Сол қасиетіміз жылқы жануарының жалына жабысып жүруді, одан қорықпауды үйретті. Қазір жастарымыздың бәрі мықты. Аттың күштілігіне байланысты, жігіттің жүректілігіне байланысты болып тұр, – деп сөзін аяқтаған қария қораға қарай бет алды. Жануармен үнсіз тілдесіп, жалын тарап, ат әбзелдерін дайындады…
Ұлттық спортты ұлықтап жүрген қазыналы қария серке сойып, біздің көзімізше ауыл жастарына көкпар ұйымдастырды. Дода десе делебесі қозатын шабандоздар батадан кейін-ақ, серкеге таласуды бастады. Ең қызығы, көкпаршылардың қиқуынан делебесі қозған зейнеткердің өзі де додаға кірісіп кетті. Серкені тақымға басып, салым салып та үлгерді. Қарияның бойында тақымы мықты жігіттерден серкені жұлып алатындай күш-қуат қалғаны бізді қуантты. Шабандоздардың айтуынша, ауылда ақсақалдың ақ батасынсыз бірде-бір көкпар ойыны басталмайды екен. Бұлі бір жағынан, үлкенге деген құрметтің көрінісі.
– Қалдан атамыз бізге көкпар сайын келіп, ақ батасын беріп, ойынды тамашалайды. Ашығын айту керек, қазыналы қариясыз көкпар басталмайды. Тартысымызды, жылқының шабысын бәрін-бәрін соңына дейін бақылап тұрады. Көкпар біткен соң, әрқайсымызға «қысылып тұрған ат бар ма?» деп, соның бәрінің бабын айтып, «мынаны суыт, мынаны келітіңдер, мына ат терлеу керек» деген секілді кеңесімен бөліседі. Бұл бізге деген жанашырлығы деп білеміз. Ауылдағы ат спортының аяқ алысы жаман емес. Жас көкпаршылар шығып келеді. Бәрі дерлік қарияның ақылымен, батасымен бастауда. Сондай-ақ, серке тартысының қыр-сырын үйреніп, сол кісіден тәрбие алып, айналасын қоршап, қаумалап жүреміз. Қанша дегенмен ертеректе көкпардың алдын бермеген, жүлдесіз қайтпаған.
Қалдан Шәмшиев қарияның бір өзінің бойына бірнеше қасиет дарыған. Тұлпар тақымдап жүрген атамыз көліктің де кез келген түрін тізгіндейді. Екі аяқты мотоциклды да мінеді. Бала күнінен балық аулаудың қыр-сырына қанып өскен қариямен бірге қайықпен жүріп ау құрдық. Зейнеткер «өзен жағалағанның өзегі талмайды» деп, ақылын айтып, әңгімесін былай жалғастырды:
– Мен қазір сексеннен асып тұрмын ғой енді. Жасым қаншаға келсем, шаруа қылмай отыра алмаймын. Өзім дария бойында өстім. Сондықтан балыққа жиі барғанды ұнатамын. Балыққа қамыр мен сабыр керек. Беріге дейін қармақпен ауладық. Қазіргі таңда құрал-сайман жіптерден тоқылған ау көп, сонымен аулағанды құп көремін. Оның өзі кәсіп. Ал, жұрттың бәрі балықшы емес қой. Балық аулап, күн көруге болады. Таза бейнетпен тапқан ақша тәтті. Ол отбасыңа да сінімді болады. Сондықтан жұмыс істеймін деген адамға жұмыс көп, – деді қария.
Қалдан қарияның бала күннен тай құлындай тебісіп өскен досы Мәлікбек ақсақал кейіпкеріміздің тағы бір қырын айтып берді. Айтуынша, Қалдан атаның қақпан құрып, жалаң қолмен қасқыр ұстаған сәтіне куә болған.
– Аңшылықта қасиеті бар. Қақпан құрады, мылтық атады. Қасқыр деген жаудай, жылқыға тиетін еді ертерек. Сондықтан Айғыржал деген жайлауға барып, жылқышыларға көмек-қолымызды созамыз. Сондай бір сәт еді, Қалдан қақпан құрып келіпті. Өзі бір барып, қорып келіп, қанжығалы болғанын айтты. Барып, көрсек-көрейік деп шықтық. Барсақ, бұтаның түбінде қасқыр жатыр екен. Қақпанға түсіп қалған. Ашулығы ғой енді ол. Ырсиып адамға қарап мінез көрсетті. Одан қорқатын Қалдан жоқ. Қайта өршеленіп, тірідей ұстаймын демесі бар ма? Айтқанынан қайтпай, түз тағысының қақ маңдайынан томармен ұрып жығып, құлағынан ұстап алды. Содан қақпаннан босатып, ауылға тірілей әкелгені бар. Қалдан бейнеткеш. Талай еңбектегі жетістікке жеткенін көрдім. Құлын алуда, мал басын аман сақтауда біраз тер төкті,– деп, Мәлік қария құрдасының жақсылықтарын түгендеп берді.
Абыз ақсақал түздің тірлігімен жүріп, отбасы шаруасын ұмыт қалдырмаған. Жұбайы Ізімкүл әжей екеуі жеті ұл мен үш қыздан 18 немере, 15 шөбере сүйіп отыр. Үлгілі отбасы мәуелі бәйтеректей тамырын кеңге жайып, жанұя құндылығын берік ұстанып келеді.
Біз ауылдағы ақсақалдың бір күнімен танысып боламын дегенше қас қарайып қалды. Шыны керек, бір жұмыстың өзін жүк көреміз. Ал, сексеннің сеңгіріне шыққан қария осының бәрін өзі істеп келеді. Сенесіз бе, қария қолы қалт еткенде жастармен қол күресін ойнайды. Ақсақал «Жігітке жеті өнер де аз. Әрдайым ізденіп, адал жолмен ақша тапқан абзал» дейді. Сексен жасқа келсе де, қимылы ширақ қарияның сөзі мен ісі қабысқанын көргенде, шынайы еңбек етсең, шыңдағыға қол жеткізуге болатынына көз жетті.
Е.ЕРБОЛҰЛЫ
