Оңғар Бермаханұлын 1988 жылдың сәуірінен Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институтының “КСРО тарихы” кафедрасына аға оқытушы болып уақытша орналасқан кезден біледі екенмін. Керемет интеллектуальдық мектептерден — Қазақ мемлекеттік университетінің философия факультетін, Киев мемлекеттік университетінің аспирантурасын бітірген. Осының өзі мен үшін үлкен мінездеме еді, өкініштісі ол уақытта қорғамаған. Бұл жағдай ол кезде біздің Қызылорда сияқты провинциялық қалада ғылымнан да бөлек саяси мәнге ие. Өйткені обкомның хатшысы ат басын бұрып, ғылым кандидатына сәлем беретін, ал қарапайым жас оқытушы сәлем берсе, ғылым кандидатына сәлеміңді алуы немесе алмауы беймәлім уақыт. Горбачевтың “қайта құру”, “жариялылық”, “демократия” жағдайында КСРО-ның өткен тарихы ғана емес, жалған ғылыми дәрежесі барлардың интеллектуальдық деңгейі әшкереленіп, ашық пікірталастардан қашып жатқан уақыт. Әлі күнге дейін солай. Осы уақытта мінез танытып пікірін, азаматтық позициясын ашық айтып жүрген институттың санаулы профессор оқытушыларының арасында Оңғар Бермаханұлы ерекшеленді. Демократия жағдайында ең өзекті пәндер политология мен социология пәндері оқытыла бастады. Жаңа жағдайларда тәуелсіз социолог, политологтар ұсынған анкеталық сұрақтарға жауап беруден қашқан қызылордалық профессор-оқытушылар да болды. Бұл дүниежүзілік социология мен психологияда қалыптасқан мінезсіздік, немқұрайлылық, қорқыныш жұтқандық, принципсіздік тән болатын гомосоветикус феноменінің қызылордалық көрінісі еді. Осындай жағдайда мінез көрсетіп өзіндік пікірімен ерекшеленген институттың, кейіннен университеттің санаулы оқытушыларының бірегейі Оңғар Бермаханов болды. Ол құлдық ортада жүрген санаулы еркін адам болды. 2022 жылды қаңтар оқиғаларына дейінгі биліктің “кемеңгер де сарабдал” саясатын кейбір әріптестері сияқты оңды-солды дәріптеп “жолдаубай”, соқыр патриот атанбаған да Оңғар Бермаханұлы еді.
Оңғар Бермаханов дүниетанымы мен ұстанымы Кеңестік кезеңде өмір сүргенімен ол -“кеңес адамы емес” еді. Ол астаналық жоғарғы интеллектуальды ортада өмір сүруі тиісті, бірақ провинцияда өмір сүрді. Тәуелсіздіктің алғашқы онжылдықтарында провинциялық университетте қызмет ету оңай болған жоқ. Сұрқай да бойкүйез, немқұрайлы ортада жүрді. Азаматтық сана, азаматтық қоғам, азаматтық позицияның не екенін білмейтін, бірақ ғылыми дәрежесі бар “зиялылардың” немқұрайлы ортасында жұмыс істеді. Білімнің қажеті жоқ, ғылыми дәрежең болса болды, ортада өмір сүру — О.Бермаханов сияқты экзистенциальды адам үшін қиынның қиыны еді. Сондықтан оның негізгі монографиясы азаматтық қоғамның теориялық және методологиялық аспектілеріне арналып, кандидаттық диссертациясын сәтті қорғап шықты. «Ештен кеш жақсы» деген.
Бұрын тоталитарлық социумнан шыққан институт, университеттегі Оңекеңнің көптеген әріптестері үшін азаматтық қоғамның ұңғыл-шұңғылдарын түсіну қиынға түсті. Оңекең оны түсіндірумен әлек болды. Азаматтық қоғам — азаматтық патриотизм мен қоғамға, билікке, қысқасы саяси жүйеге деген сыни көзқараспен байланысты, ал жұрттың айтып жүргені — тұрпайы тұрмыстық патриотизм еді. Әріптестерінің түсінбейтіні, бірақ студенттердің түсінетіні — соғыста ерлік көрсеткеннен гөрі, азаматтық бейбіт өмірде ерлік көрсетудің қиындығы еді. Азаматтық қоғам — азаматтардың белгілі бір дәрежеде үнемі ерлікке, батылдыққа баруын талап етеді. Кейбір қазақ зиялыларының жаман әдеті құрбандыққа бармай батыр болғысы келетіндігінде болды. “Құрбандыққа бару” деген өмірін қию дегенді білдірмейді. Осы тұрғыдан алғанда О.Бермаханов азаматтық қоғамның нағыз өкілі болды деуге болады. Қазақ қоғамының ерекшелігі азаматтық қоғамның өкілі болуды әркімнің маңдайына жазбаған.
БАҚ арқылы толассыз жүргізіліп тұрған құрғақ пропаганда жағдайында Оңекеңнің патриотизм жайлы көзқарастары да өзіндік сонылығымен ерекшеленеді. Патриот болудың алғышарты, ең бірінші кезекте өз кәсібіңнің, өз мамандығыңның хас шебері болу деген сөз. Өз мамандығыңды терең білмедің екен, патриотизм туралы сөз айтуға сенің моральдық құқың жоқ. Өкінішке орай, біздің нақты өмірде — нақ керісінше болып тұр. Бұл – біздің қазіргі қасіретіміз. Бұл тұрғыдан алғанда әсіре әумесерлер емес, Онекең Қазақстанның нағыз патриоты, өйткені оның философ ретіндегі кәсіби білімі университет қана емес, облыс жұртшылығына белгілі жайт. Сондықтан Онекең тек студент, магистранттарға ғана емес, әріптестерінің ұстазы.
Өскелең ұрпақтың тұлға, кәсіби маман ретінде қалыптасуы өте күрделі мәселе. Оқытушының өзі тұлға болмай, студенттер қайдан тұлғалық жолға түссін!? Оған теңдей дәрежеде ұлттық өмір салты мен дәстүр, әдебиет пен тарих және замандастарының ықпалы да зор болуы мүмкін. Шәкірттеріне деген Онекеңнің ықпалы зор болды. Гегель белгілілік пен танылып болмағандық туралы айтады. Меніңше, Онекең сондай жандардың бірі. Ақын айтқандай, “Лицом к лицу лица не увидать: большое видится на расстоянии”. Возможно выступая за обьективность во времени, я преувеличаю момент”. Возможно. Но наш Онекең этого заслуживает. Онеке, “живите и творите”.
Тастанбек Сатбай,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті, тарих ғылымдарының докторы.
