Сырдария асау тайдай тулап, арнасынан асып тұрған тұста, өзенді жағалай қонған жұрт «су үшін соғыс болады» дегенге сенбес еді. Біздегі билік басындағылар да бұл болжамға сеніңкіремей, бейқамдылық байқатты. Есесіне трансшекаралы өзеннің бойында орналасқан өзағамдар бұл орайды өзіне ұтымды пайдаланып, «Сардобаны» соғып, өзен суының көп бөлігін өздерінде сақтап қалуда. Салдарынан, «сағадағы су ішеді, аяқтағы у ішедінің» кейпін кейдік. У ішпесек те, біздегі мәселе ушығып тұр. Соңғы жылдары Сырдария өзеніндегі су ағынының азаюы, өңірдің экологиялық және әлеуметтік-экономикалық жағдайын едәуір қиындатуда. Бұл көлдердің құрғауына, күріш егісінің азаюына, табиғи мал азығының төмендеуіне әкеліп соғуда.
Күрішпен күнелтіп отырған диқандар дария демін әзер алса да, Сыр салысының дәнін себуде. Десе де, су мамандары өңірлік коммуникация алаңында өткен брифингте: «Шаруа қожалықтары шығынға ұшырамауы үшін 1 маусымға дейін дән сеуіп болуы керек»,– деп отыр. Одан әрі егіс көлемін ұлғайтса, барлығын суаруға Сырдарияның қауқары жетпейтінін айтады.
– Шардара су қоймасында 4,81 млрд.м3 ал, Көксарай су реттегішінде 139 млн.м3 су көлемі жиналып, өткен жылмен салыстырғанда 800 млн.м3-ге кем. Шардара су қоймасынан 17 мамырдан бастап секундына 300 текше метр және 6 мамырдан бастап Көксарай су реттегішінен секундына 250 текше метр су жіберілуде. Облыс бойынша барлық каналдармен 424 м3/с су алынуда, дегенмен күрделі су тапшылығы сезілуде.
Су тапшылығы жағдайы барлық аудандарда сезілгенімен, Жалағаш, Қармақшы және Қазалы аудандарында қатаң сезілуде, – дейді «Қазсушар» РМК Қызылорда облыстық филиалы директорының орынбасары Жорабек Ерназаров.
Сала мамандарының айтуы бойынша, бүгінгі күні Сырдария өзенінен облыс шекарасына 520 м³/сек су тасталуда. Бұл су 15 мамырдан бастап Қызылорда су торабына су келуде.
Арал-Сырдария бассейндік инспекциясы Су кодексінің 82-бабының 2-тармағына сәйкес Қызылорда облысы бойынша тұрақты суаруға 3,6 млрд.м³ су лимитін белгілеген. Белгіленген лимит көлемі ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Тәжікстан, Өзбекстан Республикаларымен жүргізілген келісімдерге сәйкес вегетациялық кезеңдегі болжамды келетін 2,3 млрд.м3 су көлемі ескеріліп, облыс бойынша 78346 гектар күріш дақылын егу межеленген. Өткен жылы 83527 гектар күріш дақылы орналастырылған. Экономикасының күре тамыры күрішке байланған өңір үшін жылдан-жылға күріш көлемінің азаюының үлкен соққы болып отыр.
Ауыл шаруашылығы басқармасының мәліметіне сүйенсек, облыс бойынша 55927 гектар жерге күріш дақылы егіліп, 42054 гектар жері суға бастырылған. 2022 жылға қала және аудандар бойынша 78346 гектар жерге күріш дақылын себу бекіткен.
— Шардарадан жоғары орналасқан су қоймаларында жинақталған су көлемі 16,7 млрд. текше метр. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,1 млрд. текше метрге артық. Сырдария өзені бассейіндегі ең үлкен су қоймасы Тоқтағұлда 10 млрд. текше су бар. Бүгінгі кезде Көксарай су реттегішінде жинақталған судың көлемі 140 млн. текше метрді құрады,- деді Арал-Сырдария бассейіндік инспекциясының бөлім басшысы Сейітхан Абуов.
Сырдарияның арнасы тарылып, толқынның орнын құм басқан жағдайға байланысты «Су тапшылығы жағдайында бірінші кезектегі жобаларды іске асыру жол картасы» әзірленіп, 89,2 млрд. теңгеге 20 жоба іске асырылмақ.
– Ағымдағы жылы барлық қаржы көздері есебінен жалпы ұзындығы 1034 шақырымды құрайтын 162 каналды тазалау, 156 дана насос қондырғыларын сатып алу, 87 ұңғыманы жөндеу және бұрғылау, 322 дана гидротехникалық құрылыстарды жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Соның ішінде, биылғы жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің резервінен 3,6 млрд. теңге қаржы бөлініп, 21 канал тазалау жұмыстары, 52 ұңғыманы қалпына келтіру және бұрғылау жұмыстары жүргізіленетін болса, қашыртқы суларды қайта пайдалану және елді мекендерді аяқ сумен қамтамасыз ету мақсатында 133 насос қондырғылары сатып алынуда.
Ал, облыстық бюджеттен 157,1 шақырым болатын 20 канал тазалау жұмыстары жүргізілуде, 6 ұңғыманы жөндеу және елді мекендерге 23 дана насос қондырғы сатып алынып таратылды,– дейді облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бөлім басшысы Жұлдызай Айтжанова.
Осы ретте айта кетейік, Жаңақорған ауданында Сырдария өзеніндегі үрлемелі су тоспасының істен шығуына байланысты Келінтөбе магистралды каналын суландыру бойынша бірқатар шаралар қабылданған. Сондай ақ, су тапшылығы бойынша қалыптасқан жағдайға байланысты «Қазсушар» кәсіпорыны тарапынан Келінтөбе магистралды каналының 9,2 шақырымы тазаланған.
Бұдан бөлек, 2022 жылға арналған облыстық бюджеттің шұғыл шығындарға арналған резервінен 11,9 млн. теңгеге Келінтөбе магистралды каналының су беретін каналы жобасының жобалық-сметалық құжаттамасы әзірленетін болады. Жоба бойынша жаңадан ұзындығы 6,2 шақырымды құрайтын айналма канал қазып, Келінтөбе каналына қосымша секундына 14-15 текше метр су беру көзделген. «Бұл шаралар су ресурстарын неғұрлым ұтымды пайдалануға және су тапшылығын төмендетуге мүмкіндік береді» дейді мамандар.
Е.ЕРБОЛҰЛЫ
