Әлемдегі күллі елдерде әртүрлі жазу дәстүрі бар. Оның бірінде ашық, екіншісінде жабық түрдегі өзіндік ережелері, артықшылықтары мен модельдері бар. Мәселен, арабтар мәтіндегі ойды әртүрлі интерпретацияларда қайта-қайта қайталағанды ұнатады. Жапондықтар өз ойын ашық айтпайды, оқырман оны өздігінен түсінгенінше әртүрлі жағынан меңзеуді жөн көреді. Ал ағылшындар ойды тіке және бірден білдіру керек, содан кейін оны мәтінмен дамыту қажет деп санайды. Бұл дәстүрлердің барлығы әртүрлі мәдениет өкілдері арасында өзара түсіністік болғанға дейін өмір сүруге құқылы.
Біз, қазақтілділер, аз сөзбен-ақ беретін бір қарапайым ұғымды көп сөзбен және эмоционалды лепірме түрде жазамыз. Бұл әсіресе гуманитарлық және әлеуметтік-саяси салада жиі орын алады. Біз талқылауға, көп шегіністер жасауға, метафоралауға және жалпылауға бейімбіз. Тіпті таза ғылыми басылымдардың өзінде публицистикалық реңк беретін осындай жазу элементтерін кездестіреміз.
Объективті болуға және ғылыми дәстүр шеңберінде қалуға деген ұмтылыс көбінесе мәтін құрғақ, таза ғылыми немесе ресми тілде жазылған кезде де ойдағыдай болмайды. Өкінішке орай, мұндай мәнер мәтінді не аз сөзді, не барынша ұйымдасқан ете алмайды, не оқырманға түсінікті етпейді.
Егер біз ғылыми мәтінді мұқият қарайтын болсақ, онда оның сапасы тек тіл мен стилистикадан ғана тұрмайтынын түсінеміз. Кітап түсінікті тілде жазылуы мүмкін, бірақ оқырманға қажетті ақпаратты тезірек таба алатындай етіп жазу (дәл осы принцип ғылыми әдебиеттермен жұмыс істеуге арналған) бұл оңай болмауы мүмкін. Мұндай кітаптың, мәтіннің немесе мақаланың басты артықшылығы — оның жақсы ұйымдастырылуы мен нақты құрылымға және қысқалыққа ие болуында (дәлірек айтсақ, артық сөздер мен артық ойлардың болмауы).
Мәтінді анық және түсінікті ғана емес, сонымен қатар оқырманға ыңғайлы етіп жазуға үйренуге бола ма? Иа, батыс мамандары, оның ішінде ағылшын тілінде сөйлейтіндер жасаған академиялық жазылым теориясы мен практикасы оны бізге үйрете алады және ол біз үшін өте қажет. Неге олай?
Біріншіден, бұл оларда жарты ғасырға жуық тәжірибесі бар ең жақсы ұйымдастырылған және жақсы дамыған жүйе, екіншіден, бұл жүйе ғылым мен білім берудегі барлық халықаралық коммуникацияларды жүзеге асыра алады.
Бұл жүйенің принциптерін жетекші халықаралық ғылыми журналдардың редакторлары да басшылыққа алады, сондықтан оларды әр маман білуі керек және оларды мүмкіндігінше ертерек игеру керек. Сондықтан мыңдаған зерттеушілер мен оқытушылар жол салған жерде «велосипед ойлап табудың» немесе «өзіңіздің ерекше жолыңызды» іздеудің орнына, жай ғана қозғалыс ережелерін зерттеп, сол жолмен жүру керек.
«Ағылшынтілділер» әлемі туралы айтқанда, ағылшын тіліндегі академиялық жазылым оқулықтарын жазушылардың барлығы ағылшын, американдық, австралиялық немесе тек осы тілдің «байырғы» өкілдері емес екенін ерекше атап өткен жөн. Халықаралық қарым-қатынас тілі болған тіл шекарасыз және шектеусіз, аудармашыларсыз сөйлесе алатындай болуы керек. Сондықтан оқулықтарды әртүрлі елдердің өкілдері сол халақаралық ағылшын тілінде жазады. Дегенмен ғылыми-әдістемелік базаны дамытудағы, академиялық жазылым бағдарламаларын ұйымдастырудағы және оның жүйесіндегі негізгі рөлді ағылшын тілінде сөйлейтін елдердің ғалымдары атқарады. Мұны біз еуроцентризм деп атаймыз.
Екінші жағынан, біз, Қазақстан азаматтары (айтпақшы, бәріміз этникалық қазақ емеспіз), қазақ тілінде сөйлейміз және жазамыз. Өз елімізде тұрып, өз жерімізде жұмыс істегенде академиялық жазылымды ағылшын тілінде үйрену деген ақымақтық емес пе? Оның еш қажетігі жоқ. Өйткені академиялық жазылымның тәртіптік ережелері іс жүзінде ұлттық тілдің ерекшеліктері басталатын жерде аяқталады. Грамматика, морфология және сөздерді қолданудың нақты ережелерін басқа пән – Тіл мәдениеті қарастырады.
Академиялық жазалымды үйрететін пән мен «Тіл мәдениеті», «Стилистика», «Қазіргі қазақ тілі» т.б. пәндерді шатастырмау керек. Олардың арасындағы айырмашылықты түсініп алу өте маңызды. Өйткені біздің оқиын деп отырған академиялық жазылым — бұл мүлдем басқа жаңа пән. Дегенмен оның проблемалары біз үшін жаңа емес. Өйткені ғылыми мәтіннің құрылымы, логикасы мен мазмұны туралы мәселелер әртүрлі мамандар – лингвистер, семиологтар, әлеуметтік психологтар, ақпараттық технология мамандары, қазақ тілі мамандары, сонымен қатар әртүрлі пәндердің профессорларына бұрыннан таныс. Бірақ, өкінішке орай, бізде бұрын мұндай академиялық жазылымның курстары мен оқу бағдарламалары болмады. Сондықтан ғылыми мәтінмен көбіне қазақ тілі мен тіл мәдениеті мамандары айналысуға мәжбүр болды. Академиялық жазылым мен ғылыми сөйлеу мәдениеті, әрине, сабақтас пәндер, бірақ олар бірдей емес. Мысалы, екеуі де дәрігер деп кардиолог пен травматологты бір-бірімен шатастырмауымыз керек.
«Академиялық жазылым» мен «Тіл мәдениеті» пәні арасындағы шекараны гректің «мета» («жоғарыда, үстінде») деген түбір сөзі айқын көрсетеді: академиялық жазылымның басты бағыты – металлингвистикалық (немесе метатілдік) дағдылар. Сіз идеяларды құрып, олардың дәйектілігін ұйымдастырған кезде, ең сенімді дәлелдерді таңдағанда және оларға сәйкес нақты сөз қолдануды таңдағанда сізге қай тілде ойлағаныңыз маңызды емес.
Академиялық жазылымда нақты сөздер мен сөйлемдер, тыныс белгілер болады (оларсыз мүмкін бе?), бірақ олардың қолданылу мүдделері басқаша болады. Айталық, бізді «сондай-ақ», «екіншіден» немесе «салдары» сөздерінің қалай жазылатыны немесе қолданылатыны қызықтырмайды, осы сөздердің қайсысы осы мәтіндегі немесе абзацтағы идеяны дәл және қисынды түрде байланыстыратыны маңызды. Бізді көсемшеден кейін қойылатын үтір емес, көсемшенің қолдану логикасы қызықтырады. Мұның бәрі сөздердің тіркесіміне емес, сөздермен қамтылған ақпаратқа байланысты болады.
Өкінішке орай, метатілдік жазу дағдылары, мәтінді құру технологиялары және халықаралық риторика ережелері әдетте мектепте де, университетте де оқытылмайды. Бірақ біз оларды игергіміз келеді. Металлингвистикалық дағдылардың лингвистикалық дағдылардан айырмашылығы, ол барлық мамандықтардың өкілдеріне қажет. Академиялық жазудың әдістері мен технологияларын бір оқулыққа жинақтап берге болады. Бірақ оқулық қаншалықты жақсы болса да, бұл технологияларды ұзақ мерзімді тәжірибе арқылы ғана меңгеруге болады. Өйткені әрбір мәтін жаңа идеялар, жаңа мақсаттар және жаңа сынақтар тоқтаусыз жалғаса береді. Дегенмен дұрыс, дәл, сенімді сөздің жаңа ізденісі – шындыққа көз жеткізу.
Әрине, тек ғылыми ғана емес, көркем және публицистикалық мәтіндердің авторлары «сол шынайы» сөзді іздеумен айналысады. Сондықтан дәл осы жерде біз тағы бір — ғылыми мәтін (оның ішінде ғылыми академиялық мәтін) мен көркем және публицистикалық мәтіндер арасындағы маңызды шекараны ашып алуымыз керек. Оны үш негізгі сұраққа жауап беру арқылы анықтауға болады. Бұл – мәтін не, кімге және не үшін жазылады, басқаша айтқанда жызылымның мазмұны, адресаты және мақсаты қандай? Біз бұл сұрақтарды алдымен көркем мәтін және ғылыми академиялық мәтінде салыстыра қарастырайық.
Біріншіден, көркем мәтіннің мазмұны фактілермен тексерілмейді, оның негізі субъективті тәжірибемен фантастикаға негізделеді. Ол дәлелдеуді қажет етпейді және қандай да бір ғылымның дамуына ықпал етпейді. Автордың идеялары кез келген, тіпті ақылға қонымсыз немесе таңқаларлық жайттар болуы да мүмкін. Демек онда эмоционалдылық, тілдік әсерлеу, талғампаздық немесе керісінше, мәтіннің дөрекілігі мен талапшылдығы орын алуы мүмкін.
Екіншіден, көркем мәтін оқырман талғамына қарай жазылады. Біреулерге сюжеттік детективтер, біреулерге романтикалық оқиғалар, ал енді біреулерге философиялық толғаулар ұнайды. Оқырманға ұнамайтын көркем әдебиетті оқуға мәжбүрлеу дұрыс емес әрі пайдасыз. Өйткені біз оны жандүниеміздің рахаттануы үшін және өз таңдауымыз бойынша оқимыз. Ал таңдау бүгінгі көңіл-күймен, өмірлік тәжірибемен және басқа да көптеген жеке факторлармен анықталады. Сонымен қатар біз кітапты ортасынан тастай аламыз немесе керісінше оны бірнеше рет қайта оқи аламыз. Ең бастысы, көркем мәтін толығымен, сөзбе-сөз оқылады және оның қалай аяқталғанын білу үшін соңына қарай оқудың ләззатын бұзады. Демек бұдан шығатын тұжырым көркем әдебиет өмірдің әртүрлі сәттерінде әрқайсымыздың эстетикалық қажеттіліктерімізді қанағаттандыру мақсатында жазылады.
Ғылыми мәтіннің көркем мәтіннен айырмашылығы ол «жандүниеміздің рахаттануы» үшін және өз таңдауымыз бойынша оқылмайды. Оның мазмұны дәл және барынша ақпараттық болады. Онда артық сөздерге, эмоцияларға, тақырыптан ауытқуларға, идеологиялық немесе діни нанымдарға орын жоқ. Ондағының бәрі оқырманға қажетті ақпаратты тез табуға, табылған ақпараттың шынайылығы мен объективтілігіне көз жеткізуге бағынады. Ғылыми мәтіннің оқырманы – кәсіби маман. Ал оған бұл ақпарат ләззат алу үшін емес, жұмыс үшін қажет
Ғылыми мәтіннің мақсаты — осы мәліметтерді ұсыну. Тиісінше, оқырман қажетті ақпаратты іздеуге аз уақыт жұмсаған сайын, ғылыми мәтін соғұрлым жақсы болады. Ол үшін академиялық мәтінді құрудың заңдары бар. Егер бір кітаптан оқырман үш минут ішінде өзіне қажет нәрсені тапса, ол басқа кітапты алады да, оған тағы да қосымша құнды уақыттын жұмсауға мәжбүр болады. Сізді қызықтыратын нақты сұраққа сіз білмейтін дереккөздерден қалай жауап іздегеніңізді есіңізде сақтаңыз және сіз қалай жазудың қажеті жоқ екенін түсінесіз.
Мұнан ағылшынша, орысша және қазақша ғылыми мәтіндерінің арасындағы айырмашылық көрінеді. Ғылыми кітапханада бізге таныс орыс (ағылшын) тіліндегі реттелген, ашық қолжетімді кітаптарға кез келген тақырып бойынша шамаман бірнеше дереккөзден тұратын әдебиеттер тізімін жасауға және нақты беттерін көрсете отырып, қажетті ақпаратты алуға жарты сағаттан аспайтын уақыт жеткілікті болуы мүмкін. Өкінішке орай, қазақтілді дереккөздермен бұлай жұмыс істеу мүмкін емес, оған бір күннен артық уақыт жұмсауға тура келеді.
Бұдан шығатын тұжырым орыс немесе ағылшын тілін білу арқылы сіз зерттеу жұмысын тезірек және жақсырақ жазасыз дегенді білдірмейді. Мүлдем олай емес. Сіз реферат жаза аласыз дейік, бірақ ол оқырманды қызықтыратын өзіндік зерттеу жұмысы бола алмайды. Оқырманға сіз жазған рефераттағы библиография немесе келтірілген сілтемелер де қызық емес, оған сіздің идеяларыңыз қызық. Сондықтан ол сіздің мәтініңізді толығымен тамсана оқымайды. Ол сіз сол идеяларды қай жерде жазғаныңызды іздейді. Сіз өз идеяларыңызды сол оқырман таба алатын жерге қойуыңыз керек. Сонда ғылыми коммуникацияның және онымен бірге ғылыми жазыламның мақсатына қол жеткізіледі.
Осылайша, академиялық жазылым өз идеяларыңызды қысқа, тартымды және ыңғайлы ғылыми мәтін арқылы ұйымдастырылған түрде білдіруге және негіздеуге үйретуге бағытталған. Егер сіз осылай жазуды үйренсеңіз, қаласаңыз, мәтінді шетелдік ғылыми журналға жариялай аласыз, ал оны орыс немесе ағылшын тіліне аудару техниканың шаруасы ғана.
Академиялық жазудың сипаттамаларын әрі қарай талқыламас бұрын, оны публицистикалық жазудың басқа түрінен ажырату керек. Публицистикалық мәтін, оның атауынан көрініп тұрғандай, көпшілікке арналған, яғни ол көркем мәтінге қарағанда көпшілік оқырманға көбірек бағытталған. Сонымен қатар публицистикалық мәтінде әдетте фантастика емес, фактілер бар, ол өзекті әлеуметтік, саяси немесе мәдени мәселелерге арналған және автордың осы мәселелерге қатысты жеке ұстанымын білдіреді.
Публицистикалық мәтін жеке немесе кәсіби қызығушылық танытқан адамға емес, көпшілік оқырманға арналған. Оның мақсаты – мәселені нақтылау және оған қоғамның назарын аудару. Бірақ қандай жолмен? Мамандарға емес, жалпы оқырманға назар аудара отырып, публицистикалық мәтін автордың позициясын жеткілікті эмоционалды түрде білдіреді, ал нақты ақпаратты автор осы ұстанымды қолдау үшін ерікті түрде таңдайды. Публицистика – бұл ғылыми емес, журналистік мәтін. Журналист мамандығының өзіндік ерекшелігі бар, бұл ерекшелік оны көркем әдебиетпен байланыстырады.
Публицистиканың негізгі ерекшелігі оның саясаттандырылған немесе идеологияланған сипаты болып табылады. Мұндай мәтіндер үнемі жеке автордың ғана емес, ол белгілі бір сенімге ие адамдардың қандай да бір тобының ұстанымын білдіреді. Баспасөз немесе телехабардағы журналистік зерттеу әдісінде адамдардың көбінесе эмоционалды және біржақты ғана емес, сонымен қатар таң қалдыратын субъективті көңіл-күйлері көрсетілетіні белгілі.
Ғылыми мәтінде субъективті көңіл-күйге немесе наным-сенімдерге орын жоқ. Мұндағы әрбір сөз негізделген, таразыланған, сенімді ақпаратпен расталған немесе эксперименталды түрде тексерілген болуы керек. Әрбір ақпарат көзі сілтемелерде көрсетілген, сенімділік пен объективтілік талаптарға сәйкес келуі тиіс. Ғылыми мәтін авторы өз ойын ұранмен де, қаратпамен де емес, дәлелдердің логикалығымен, дәйектілігімен сендіреді. Мұндай мәтін бейтарап, оқырманға ұсынылған ақпаратты сыни тұрғыдан бағалауға және ойлауға мүмкіндік береді.
Аман Абасилов, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің қауымдастырылған профессоры,
филология ғылымдарының кандидаты
