Соңғы ақпарат көздерінде жарияланған мәліметтердің бірінде Дүнижүзілік банк сарапшыларының «Қазақстан: инкюзивті және тұрақты өсуге қол жеткізу үшін мемлекеттік қаржыны күшейту» атты жаңа баяндамасында еліміздегі жалпы мемлекеттік мектептердегі оқушылардың 64,2 пайызы функционалдық сауатсыз екені айтылыпты. Сонымен бірге қазақстандық оқушылардың үштен екісі заманауи әлемдік табысты еңбек етуге дайын емес екен. Осы ақпаратта сарапшылар 2000-2018 жылдары Қазақстанның білім беруге жұмсаған шығыны ЖІӨ-нің (жалпы ішкі өнім) 2,3-3,9 пайызын құрағанын келтіреді. Бұл – табысы ортадан жоғары елдермен салыстырғанда төмен көрсеткіш.
Ал, халықаралық ұйымдар әдетте математикалық және оқу сауаттылығы бойынша тест алып, сонымен қорытынды жасайды. Бұл сараптамаға байланысты кейбір білікті ұстаздардан пікірлерін сұраған екен, олар бірнеше себептерін көрсетіпті. Мұндай себептерге жалған есеп беру, өтірік пайыз қуу, екі-үш ауысымды мектептер, мемлекттік стандартты орындай алмауы, сапалы оқулық, сапалы бағдарламаның болмауы, кадр сапасыздығы, әділетті сырттай бақылаудың жоқтығы, мемлекеттік емтихандардың әділ өтпеуі, жалған диплом, жалған санатты мұғалім (санатты сатып алу), мектептердің рейтинг нәтижелеріне ұмтылуы, ғаламтордың жетімсіздігі секілді жайлар айтылған. Ой жіберіп қарар болсақ, бұның баршасы – өмір сүріп отырған қоғамымыздың жоюды керек ететін ететін аурулары. Қай нәрсені түртіп қалсаң, арғы жағынан жемқорлық деген жегі құрттың шыға келетіні жаман-ақ.
Білім сапасы неге түсіп кетті? Бұл білім саласына төгіліп жатқан қаржыдан шығып отыр. Кеңес одағы тұсында білім саласы қалдықты принциппен қаржыландырылған, ал қазір көп қаражат адами капиталға бөлінуде «нәтиже көрсет» деген ұр тоқпақ пен міндетсінуден туындап отыр. Басқарма білім бөлімдеріне, бөлімдер мектеп басшылығына талап қойған соң, директорлар мұғалімдерге «мектеп рейтингісі түспесін» қағидасымен жұмыс істейді. Сосын жоспардан нәтиже қуылады. Шынайылықтан алшақтау, кінәліні май шаммен іздеп табу, қарсы пікір айтқанды қудалау, ата-ана мен оқушыны қару етіп компромат ұйымдастыру, қудалаушыларға жақын жүретін жағымпаздар сарбаздарын жасақтау, одан қалды, ұлттық тәрбиенің қадірін тәрк етіп, қайдағы жат жұрттық ғұламаларды тықпалау. Педагог беделін бір қолымен көтеріп, екінші қолымен ұрып түсіру тенденциясы жалғаса бере ме сонда? Ертең осының салдары ауыр болады. Ойлануымыз керек.
Келтірілген дәлелдерден ұққанымыз, оқушы білімі айналып келгенде мұғалімнің білімділік, біліктілік деңгейіне тіреледі. Біздегі мұғалімдер саны жетерлік, ал сапасы қандай? Оның өз пәнін терең білуі, рухани байлығы, саяси сауаттылығы, жеке бас ерекшелігі, оқушылармен, айнасындағылармен қарым-қатынасы қандай деңгейде?
Екінші мәселе, баласының басында түк болмаса да, ата-анасы үздіктен түсіргісі келмейді. Сондықтан бастауыш сыныптағы «өзі жақсы» немесе «көзі жақсы» деген баға қою індетін жою керек. Бастауыш сынып білімін қадағалау керек.
«Педагог мәртебесі» туралы заң қабылданды. Бұрынғыдай емес, педагогтардың құқығы заңмен қорғалатын болды. Бүгінгі жағдайда мектеп директорларының өзі мұғалімнен жұмыс ахуалын сұрағанымен, әлдебір қосымша тапсырмалар жүктей алмайтын халде екен. Енді олар ешкімге қолжаулық болмайды. Ал, сапаға деген әр мұғалімнің жауапкершілігі алынып тасталмайды. Бүгінгі оларға қойылар талап та жоғары. Кәсіби мамандығын терең білумен бірге заманауи технология құралдарымен жетік жұмыс жасауы және шығармашылықпен айналысуы керек.
Қазір жас әріптестеріммен әңгімелесе қалып, әлдебір ұсыныс айта бастасам, олар әлгі заңды желеу етіп, «болмайдыны» алға тосады. «Ұстаз мәртебесі» мұғалімдер мүддесін қорғаумен бірге тың идеяларға, жаңашыл бастамаларға да кең жол ашып береді.
Ілгеріректе мұғалімдердің «білім көтеру жоспары» деген болатын. Ұмытпасам, онда педагогтардың кәсіби, мәдени, саяси және әдістемелік жұмыстарына байланысты оқыған шығармалар тізбегі жасалынып, әр тоқсан сайын оқу ісі меңгерушісі тексеріп отыратын. Қағазбастылық дегенмен бұл білім көтерудің пайдасы бар-ау деп ойлаймын.
Сапа деңгейін көтеру үшін мұғалімге тынымсыз ізденіс керек-ақ. Іздемесе, ізденбесе, ол ақпай қалған иістенген лай суға айналады. Тек қана оқулық деңгейінде білім беруді көздесе, көп нәрседен ұтылғаны. Мұғалім еңбегінің нәтижесі шәкіртінің білімділігі. Сапасыз білімнің жауапкері – сапасыз мұғалім.
Өндірісті мекемеде жұмыс істейтін адам сапасыз өнім шығарғаны үшін жазаланады, жүргізуші жол ережесін бұзған болса, куәлігінен айырылады. Оқушыларының білімі төмен, білігі нашар болса және бұл жиі қайталана берсе, ол оқытушының сапа деңгейі төмендігінен. Мұндайда оның саналы түрде қызметінен босанып, басқа кәсіпке кеткені орынды.
Көптеген мұғалімдер күнделікті ақпарат хабарларына үңіле бермейді екен. Жазылса, мамандығына байланысты басылымға жазылады немесе ол да жоқ. Кейбір журналдарға ұжымдаса материалдар жібереді, олары ақылы басылып шығады. Сонан соңғы дәлелдері «қазір барлығы ғаламторда тұр ғой, оқып, біліп аламыз» дегенді жиі айтады. Дұрыс ғаламтор бүгінгі тұрмысымызда үлкен роль атқарып отыр, дегенмен басылымды қолға алып оқығанмен оны компьютерден оқығанның зор айырмасы бар секілді. Беттерді парақтап, әр тақырыптың айтарын жіліктеп, зерттеп, зерделеп оқығанға не жетсін!
Сонымен білімділік пен біліктілік сапасы қалай көтеріледі? Меніңше, тағы да тынымсыз еңбектің, ерінбей ізденудің, мықты ұстаздардың тәжірибелік кеңестерімен, әріптестестермен өзара пікір алмасуымен, бірлесе жұмыс істеумен жоғарғы сапаға жетуге болады. Ең бастысы, ол өз мамандығын, шәкірттерін сүйе білуі керек, осы кәсібімнен биікке көтерілемін деген мақсат болуы керек. Оқушылары еңбегінің нәтижелі жемісі екендігін ұғынғаны жөн.
Өтебай Серәлі,
Ақтөбе
