Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында, «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» бағдарламасында Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді дамытудың басқа да құжаттарында мемлекеттік саясаттың басты принциптерінің бірі – жеке адамның шығармашылық әлеуетін дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселесі басты міндеттердің қатарына қойылған. Сондықтан болашақ жастарымыздың кәсіби-құзырлы, шығармашыл болуын қамтамасыз ету үшін оқытудың жаңаша теориялық, дидактикалық, әдіснамалық тұғырларын айқындау – негізгі мәселе. Сондықтан әр ұстаз өзінің кәсіби деңгейін жоғары сатыға көтере отырып, оқушыға жаңа инновациялық технологиялар негізінде нәтижеге бағытталған білім беріп, оның жан-жақты дамуына жағдай жасау қажеттілігі туындайды.
Оқытушы мамандығы — қазіргі әлемдегі ең маңызды мамандықтардың бірі. Адамзат өркениетінің болашағы мұғалімнің күш-жігеріне байланысты. Оқытушы – уақытының көп бөлігін балаларды тәрбиелеу мен оқытумен айналысатын жалғыз адам. Егер балалардың оқу процесі тоқтаса, онда дағдарыс сөзсіз болады.
Әр оқытушының негізгі міндеті – білім алушыға тек білім беріп қана қоймай, алған білімін өздігінен дамытып, жеке және қоғам қажеттілігіне икемдеп, дұрыс, тиімді пайдалана және әлеуметтік бәсекелестікке төтеп бере алатын, мәдени ортаға бейімделгіш, дара тұлға, білікті азамат дәрежесіне көтерілген адам дайындау деп есептейміз.
Жаңа технология дегеніміз не? Ғалымдардың пайымдауынша, жаңа өзгеріс, жаңалық деп айтылады. Осыған орай, Қазақстанда дамыған бәсекеге қабілетті елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін ол – білім. Сондықтан қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр. Инновациялық технологияларды меңгеруде оқытушының жан-жақты білім қажет. Қазіргі оқытушы жаңаша ойлау жүйесін меңгере алатын, білімді, шебер, іскер болуы тиіс. Жалпы педагогикалық технологиялар бірнеше топқа бөлінеді. Сондай-ақ, әрбір инновациялық технологияның өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың негізгі қарастыратыны оқытуды нәтижелі ету. Педагогикалық жүйедегі негізгі өзекті мәселе – білім алушылардың ойлау қабілетін дамытып, өздігінен жұмыс істеуге баулу, өз ойын тұжырымдауға дағдыландыру болғандықтан сабақ барысында кеңінен деңгейлеп, дамыта оқытудың модульдік әдісін жиі пайдалану қолдау табуда. Жаңа технология білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Енді осы инновациялық технологиялардың кейбіреулерінің ерекшеліктеріне тоқталсақ, мәселен:
— ойын элементтерін қолдана отырып, оқытушы білім алушылардың сабаққа деген қызығушылығын, зейінін арттыру;
— проблемалы тапсырмалар сабақтағы қорытындылардың қандай және қалай пайда болғандығын дәлелдеу және логикалық ойлаудың ғылыми іздену жолына бағыттау;
— Шаталовтың әдістемесі жаңа материал мазмұнын түрлендірсе, қайталау жолымен есте сақтауды қамтамасыз ету;
— деңгейлеп саралап оқыту технологиясының принциптері – оқытуды ізгілендіру мен демократияландыру;
— дифференциялап оқыту – әр білім алушының қабілетін, бейімділігін, қызығушылығын ескере отырып, жеке шығармашылығын дамытуды қамтамасыз ететін білім беру.
Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялармен жұмыс істеу үшін төмендегідей алғышарттар қажет:
· оқу үдерісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу;
·білім алушылардың сабақтастығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру.
Оқытудың инновациялық технология бойынша әдістемелік жүйесі сапалы нәтижеге жеткізуге мүмкіндік беретін танымдық іс-әрекеттер түрлерінің мазмұнына тікелей байланысты. Сондықтан инновациялық әдіс-тәсілдерді оқыту үдерісіне енгізу барысында танымдық іс-әрекеттер түрлерінің мазмұнын, белгілі деңгейде белсенділігін көздейді. Оқытушы оқытудың жаңа формалары мен әдістерін үнемі іздестіруде. Оқытудың көптеген технологияларында оқу процесін дамытуға және жетілдіруге және мамандарды кәсіби қызметке дайындауға бағытталған инновациялық әдістер көрініс табады. Олар балалардың білімін қалыптастыру және бекіту үшін жағдай жасайды.
Тарих пәнін қазіргі таңда да білім беру үрдісін ұлттық үлгі негізінде қалыптастыра отырып, әлемдік білім беру кеңістігіне кіріктіру қажет. Тарих пәні оқу циклінің негізгі бөлігіне жатады және қазіргі заманғы мамандардың жалпы білім беру және дүниетанымдық дайындығының маңызды бөлігін құрайды.
Білім беру процесіне инновациялық процестерді енгізу және болашақ мамандардың негізгі кәсіби құзыреттерін қалыптастыру бойынша оқу жұмысының тиімді нысандары оқытудың әр түрлі белсенді нысандары мен әдістерін қолдану болып табылады. Бұл – проблемалық және ойын технологиялары, ұжымдық және топтық қызмет технологиялары, белсенді оқытудың имитациялық әдістері, нақты жағдайларды талдау әдістері, жоба әдісі, көпшілік алдында сөйлеу дайындығы, кәсіби маңызды мәселелерді талқылау, ынтымақтастықта оқыту, проблемалық жағдайларды құру, дәріс-әңгіме, дәріс-пікірталас және т. б.
Тарих сабақтарындағы инновациялық технологиялар өзара түсіністікке, өзара әрекеттесуге, бірақ сонымен бірге әр қатысушы үшін маңызды міндеттерді бірлесіп шешуге әкелетін диалогтық қарым-қатынасты ұйымдастыруды және дамытуды қамтиды. Диалогтық оқыту барысында балаларды сыни тұрғыдан ойлауды, тиісті ақпаратты талдау негізінде күрделі мәселелерді шешуді, балама пікірлерді ескеруді, ойластырылған шешімдер қабылдауды, пікірталастарға қатысуды, басқа адамдармен қарым-қатынас жасауды үйренеді. Ол үшін семинар сабақтарында жеке, жұптық және топтық жұмыс жүргізіледі, зерттеу жобалары қолданылады, құжаттармен және әртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс жүргізіледі.
Сабақтарда мен «ми шабуылы», «пікірталас», «рөлдік және іскерлік ойындар», «дөңгелек үстел», «пікірталастар», «топта немесе жұпта жұмыс істеу», «пікірталастар» және т. б. ретінде белгілі тарихты оқытудың топтық жұмыс формалары қолданылады.
Негізгі сабақтарда топтық жүйе қолданылып, білім алушы білімін бағалауда жаңаша сипат алды. Топ ішінде бағалата отырып, біз оқушыларды әділ бағалауға, білім алушы жетістігі мен кемшілігін саралай білуге үйретеміз. Сонымен оқушының ой-таным әрекеттерін арттырудың тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті болып есептеледі. Өз бетімен білім алу, жоғарғы сынып оқушыларына тән болғандықтан, оқытушы көбінесе бағыт беруші, оқушының ой-өрісін дамытушы, шеберлігін шыңдаушы, музыка тілімен айтсақ, дирижер рөлінде болмақ.
XXI ғасыр оқытушы қандай болмақ десек, қазақтың данышпан ақыны, ұлы Абайдың отыз екінші қара сөзінде; «Білім ғылым үйренбекке талап қылушыларға әуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмей, іздегенмен табылмас», — дейді. Оқытушы да сол дирижерлік рөлді меңгеру үшін өзі де көп біліп, көп зерттеп, сабақ беру барысында оқушылардың бойында тарих пәнін оқып-үйренуге деген құштарлықты оятып, жауапкершілікке үйретіп, пәнді меңгеру тәсілдерін, яғни оқу қызметін қалыптастыру қажет. Осыдан барып оқушы бойында іскерлік пен дағды меңгеріледі. Іскерлік деген не? Іскерлік деген — іс-әрекеттің белгілі бір тәсілін саналы түрде меңгеру. Ал, дағды – автоматизмге жеткізетін іскерлік. Орта буындағы сыныптарда жекелеген тарихи тұлғаларды өткенде міндетті түрде СТО стратегиясының ассоциация құру әдісін, ал тарихи оқиғаларды өткенде кесте жасау немесе семантикалық картаны пайдалану арқылы оқиғаны алдын-ала дайындалған жадынама бойынша зерттеуді пайдаланамын. Бұл әдістер жоғарғы курсқа барғанда дағдыға айналғандықтан, білім алушыға үлкен көмек болады. Білім алушы ғылыми жоба жасағанда немесе этнографиялық зерттеулерде төменгі буындағы алған тәжірбиесін пайдалана отырып, өз зерттеулерін жасай алатын дәрежеге жетеді. Мен өз жұмысымда оқушының өз бетінше оқу іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға көп көңіл бөлемін. Іскерлік нәтижесінде нәтижесінде іс-әрекеттің белгілі бір тәсілін саналы түрде меңгерген оқушы оны дағдыға айналдырады. Іскерліктер мен дағдылар үшке бөлінеді.
1. Оқу еңбегін ұйымдастыру және оқу әрекеті құрылымын меңгеру.
2. Кітап және оқу ақпараттарының басқа да көздерімен жұмыс жасау.
3. Білім алушылардың ауызша және жазбаша сөз мәдениетіне көңіл бөлу.
I. Ойлау мен интеллектуалдық іскерлігі. Тарихты оқу барысында оқушыларда оқу еңбегі іскерліктері, оның ішінде ойлау және интеллектуалдық қабілеттер қалыптасады. Ол қабілеттер; тарихи мәтінді талдау, негізгі ойды ерекшелеу, тарихи құбылыстар мен фактілерді салыстыру; материалды тұжырымдау және қорытынды жасау. Осы қабілеттерге ие болған оқушылар тарихи материал мазмұнын терең игере алады.
II. Арнайы тарихи материалдарды меңгеру іскерлігі. Оқушылардың тарихи фактілерді мерзімінде шоғырландыра алуы, яғни тарихи оқиғалардың ұзақтығын, реттілігін, бірмезгілдігін байланыстыра алу. Тарихи оқиғаларды кеңістікпен шоғырландыруы, картамен жұмыс істеу іскерігі қалыптасады.
III. Оқу құралдарымен, баспасөз материалдарымен, тарихи шығармалармен жұмыс істеу іскерлігін арттыру мақсатында қарапайым және күрделі жоспар құра білу. Оқулық мәтіні мен негізгі бөлімдерін анықтау. Әр түрлі тарихи және саяси тезистерді оқу негізінде конспектілер жазу. Алған білімдерді жүйелеу және логикалық реттестіру. Оқушылармен жүргізілген жүйелі жұмыстың нәтижесінде олар теориялық білімді меңгеріп, оқиғалар мен үрдістерді түсіне алатындай дәрежеге жеткізу. Тарихты оқу барысында оқушылар теориялық білімді меңгеріп, оны оқиғалар мен үрдістерді түсіну үшін қолданады.
Бұл үшін олар тарихшылдық принципін жүзеге асыруды меңгереді:
1. Тарихи құбылыстардың даму барыстарын көре алады.
2. Құбылыстар өзгерісінің себебін түсіне алады.
3. Құбылыстардың кезеңдерін және олардың даму бағытын анықтай алады.
4. Тарихи құбылысты жеке субъектілік, топтық көзқарас тұрғысынан емес, жалпы азаматтық тұрғыдан талқылай алады.
5. Тарихи үрдістер дамуының заңдылығын бақылап, анықтай алады. Жалпы, сабақ беру барысында «Тірек белгілермен жұмыс», ал қазіргі уақытта берілген тақырыпқа байланысты «Модульдік оқыту», «Сын тұрғысынан ойлау» элементтерін пайдалану. Осы технологияларды пайдалану барысында оқушыны өздігінен оқып-үйренуге, талап етілген қажетті білім алуға, алған білімді ұтымды пайдалануға, дарынды оқушыға тақырыпты одан әрі зерттеуді, ой елегінен өткізуді ұсыну. Әр сабаққа дайындалғанда мәселелерге көңіл бөлу:
1. Білім алушы қабілеті мен қасиетін қалай дамытамын?
2. Осы тақырыптың ішіндегі маңызды мәселе не?
3. Білім алушылар осы сабақта не істей алу керек?
4. Қандай қабілетін дамыту керек?
5. Бүгінгі сабақ халықтың салт дәстүрімен байланысы бар ма?
6. Бүгінгі сабақта ұлттық құндылықтарды пайдалануға бола ма? Өзім таңдап алған тақырыпта, ең әуелі осы тақырыпты не үшін өтеміз, нақты қандай мәселені көтереміз, мақсат-міндет қандай, келешекте оны қалай зерттеу қажет, т.б. сұрақтарға жауап бере отыра, оқушыларды таныстыру әр түрлі сызбалар, кестелер, көркем шығармалар көмегімен қысқаша баяндап оқушыны келесі бөлімге дайындау.
Соңғы уақытта менің өз тәжірбиеме қосқан технологиям сатылай-кешенді талдау технологиясы. Жеке тұлғаларды, мемлекеттерді, оқиғаларды, саяси экономикалық жағдайды зерттеуде бұл технология өте жақсы әсер береді.
Менің тарих оқытушысы ретінде алдыма қойған басты мақсатым – мәдениетті түрде білімді, жеке тұлғаны дамыту, ұлтымыздың рухын көтеру, осы мақсатқа жететіндей тиімді жол іздеу. Сол себепті сабақты идеялық жағынан ғылыми негізде, өмірмен байланысты ұйымдастыру оқушының қызығуын, білім құмарлығын таныту, әр сабақта оқушыларды ойлануға, өздігінен ізденіс жасауға баулып, ойын ауызша, жазбаша жинақтап баяндай білуге, мәдениетті сөйлеуге үйрету – әрбір ұстаздың абыройлы борышы деп есептеймін.
Тарих пәні оқытушысы ретінде сабақтан тыс кезінде балалар арасында әртүрлі тақырыптарда зияткерлік ойындар, тарихи оқиғаларға байланысты кештер өткізіп отырамын. Мысалға, «Бірлігі бекем Қазақстанның еңсесі биік» атты тарихи-танымдық кештер, «Өз құқығыңды білесің бе?», «Мәңгілік ел» тарихи-танымдық ойындары т.б. Бұл шараларды ұйымдастыруда мен студенттерге тек қана бағыт беремін, ондағы мақсатым студенттердің жан-жақты шығармашылық, терең ізденіс, логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, және де барлық шараларды өткізген кезде ақпараттық технологиялар – интерактивті тақта, компьютер, видеокамера қолданылады. Бұл балалардың пәнге деген қызығушылығын арттыруға, олардың ой-танымын кеңейтуге, өз бетінше шығармашылықпен, ізденімпаздықпен жұмыс жасауына көп көмегін тигізеді. Тарихты оқыту үрдісінде ақпараттық коммуникациялық технологияны қолдану, инновациялық технология бойынша оқыту, ең алдымен балаларды пәнге деген ынтасын, қызығушылығын арттырады, теориялық білімін өз-өздерін тексеру арқылы әрі қарай жандандырады, сабақта қолданылатын тапсырмалардың көлемі ұлғайып, ойлау, жұмыс істеу қабілеті дамиды, өз беттерінше де ізденіп, бағдарлама дайындауға шығармашылық шабыт алады, оқыту, білім берудегі білім сапасын көтеруге қол жеткізеді, дүниетанымдық қасиеті қалыптасады. Оқыту үрдісінде ақпараттық технологияны қолдану білім сапасын жақсартуға көмектеседі. Сонымен бірге кейде қол жетпейтін көрнекіліктерді пайдалануға, білім мен мәліметтерді әр түрлі формада ұйымдастыруға, қажетті модульге тез арада қол жеткізуге көмектесе алады.
Қазіргі таңдағы егеменді еліміздің болашағы дарынды, білімді, ізденімпаз жастарға байланысты. Осыған орай біздің алдымызда тұрған басты міндет — өзіндік айтар ой-пікірі бар, жоғары сапалы, белсенді азамат тәрбиелеп шығару.
Канат Кипшакбаев,
Гүлмира Журсинбаева,
Қызылорда «Болашақ» университетінің жоғары колледжі
