«Адамның көңілін жеңілдетер, жанын жібітер махаббаттан артық күш жоқ. Қызды сүйген жігіт қандай азапқа болса да көнуге бар, ал баласын жақсы көрген ана баласы үшін жан қиюдан тайынбайды. Бұл – табиғат заңы. Махаббатты осындай құдіретті етіп, дүниедегі ең ұлы күш – жаратылыстың өзі жаратқан. Сондықтан да, махаббаттың алдында кім болса да әлсіз, амалсыз» деген Ілияс Есенберлин. Расында да, жалғанда жалыны жүректі жұлмалайтын асау сезімнен артық не бар?! Барлық бақыттың бастауында тұрған мөлдір махаббаттың тап өзі. Сондықтан жұмыр жүректің төріне жайғасқан ұлы сезімді сезінгенде селт етпейтін адам кемде-кем. Бойда бұлқынған бұлалық пен толқындай тулаған толқыныстың тасуы іңкәрлікпен іргесі қаланған сезімге жетелейтіні сөзсіз. Сосын сезімде секемшіл адамның өзі ессіз махаббатқа есі кеткен жандай ғашықтықтың аралында аласұрып, мекендеуге мезгілін меңзеп тұрады. Бақыттан бас тартпайтындар мұңға малынып меңіреу күй кешпейді. Өйткені, азабымен асқақ, қасіретімен қатерлі сезімнің қадіріне жеткендер шексіз махаббаттың шекарасына жетуде кері шегінбейді. Әсте, ынтықтық пен ынтызарлықтың ықтиярлығынан кейін сүрінсе де, сүйгеніне жетуге серт ететіні содан. Бүгінгі күні махаббаттың құны қай деңгейде? Сезімді арзандатып алғандар бар ма? Жалпы, махаббат пен ғашықтық жайында толғанып көрелік.
Махаббат – сүйгенін бар болмысымен қабылдап, бір бүтін болу жолында бөгеліп қалуға мұрсат бермейтін ұлы мұрат. Тап келген тосқауылға тосылмауға күш беретін қуатты құрал іспеттес. Сезімде сыңар болған қос жанның қол ұстасып қосылуына ұмтылдыратын ұмтылыс. Жеңісі жеңіл келмейтін, күресуді қажет ететін майдан. Олай болғанның өзінде бақыттың басқа бітіп, бұйыра қоюы екіталай. Бұған, аңыз боп таралған, жұрттың жадында жатталған махаббат дастандары дәлел. Сезімге сенімдері берік болғанымен Қозы мен Баянның тағдырлары тоғыспады. Ләйлі мен Мәжнүн де махаббаттың машақатын тартты. Жібек пен Төлеген де ізгі армандарына қол жеткізе алмай қапыда қалды. Иә, қалың қауымның жанарына жас толтыратын да, жүрегін қан жылататын да, жанын жабырқататын да, сүйіндіріп һәм күйіндіретін де жоғарыда аталған хикаялар. Ал, мұнан өзге сансыз көркем шығармалардағы кейіпкерлердің нәзік иірімдермен астасқан сезімдерінің күйі бір бөлек.
Негізі, тарих қазбасын тереңнен қазбаламай-ақ, ұлы тұлғалардың да ұмытылмас махаббатын мысал етуге болады. Мәселен, жүректері жіпсіз байланған, сыйластыққа сызат, сенімге селкеу түсірмеген Әзілхан Нұршайықов пен жары Халиманың бір-біріне деген махаббатының оты сөнген емес. Жары өмірден озғанда қабырғасы қайысқан жазушы сергек сезімнің қуатты күшімен қолына қалам алып «Мәңгілік махаббат жыры» жазбасын жазады. Мұнда әйелі жайында есті естеліктер жазылып, бақытты сәттерімен бөліседі. Олай болса кітаптан үзінді келтірейік: «Халима екеуміз 54 жыл бірге өмір сүрдік. Өмірінің соңғы күн, соңғы сағатына дейін екеуміз жұп жазбай, қол ұстасып қатар жүрдік. Ол менің әйелім ғана емес, әрі шешем, әрі енем сияқты болды. Ол менің әйелім ғана емес, әрі редакторым, әрі корректорым, әрі ақылшым, әрі қосалқы авторым, әрі хатшым, әрі курьерім болды». Шынында да, қайғы мен қуанышта бірге болып, жарының жанынан жырақтамау егіз жүректің екі айырылмайтынын айғақтап тұрған жоқ па? Ойымызды жары Халима Өзақанованың сөзімен сабақтайық. «Әзілханның барлық шығармалары менің қолымнан өтті. Қолжазбаларын оқыдым, машинкаға бастым. Магнитафон таспасына түсіріп алғандарым бар. Архивтерге бірге бардым. Талай дәптерлерге құнды жазбалар көшірдім. 1979 жылы Брестке бардық, Әзілхан 4 дәптер, мен 4 дәптер деректер жинадық. Жазушының жаны нәзік, сондықтан жүрек сырқатына ұшырау ақын-жазушылардың арасында жиі кездеседі. Әзілханның жүрек қабы алты рет жарылды, 40 түн күзеткен, көз ілместен таң атырған кездерім болды. Әсіресе, 1994 жылы жөргектегі сәбиімдей күттім. 40 күн шыдаған басым, 41-күні талықсып, ұйықтап кетіппін. Әзілхан «дүрс» еткен дыбыстан шошып ояныпты, қараса, мен ұйқыға басыппын. Осылайша жан жарымның қуат-күші сарқылса, сырқаты меңдесе, жүрегіңе жігер қостым, дертіне дауа болуға тырыстым. Азаматтың өмір-бақи атпал күш иесі болып, қасқайып, қара нарша жүре беруі мүмкін емес, сондықтан тарықса – шыда, торықса – сүйеніш, тірек бол, ауырса – маңдайынан сипа деймін қыздарыма, келіндеріме». Адалдықтан бастау алған махаббатың қарттық кезеңде де құдіретті қалпында қалатыны қандай ғажап! Сайып келгенде, сезім алауы мәңгі жанғанда махаббатың да шырағы сөнбейді.
Тау тұлға Дінмұхамед Қонаевтың 50 жыл 6 ай 2 күн отасқан жұбайы Зухра Шәріпқызына махаббаты бөлек болған. Арада бала болмаса да, жұптарының жазылмауы – сезімнің суымайтынын білдіргендей. Даңғазалықтан гөрі даналық дарыған жандардың өшпеген сезімі өміршең болып, жұрт аузында әлі де айтылып келеді. Әлбетте, оған бір адамның ғана үлесі тимейді. Ғашықтықты қашықтықпен түйістірмеуге тырысып, құлай сүю мен сүйікті болудың сүйкімділігін арттыратын қос адамның талпынысы деуге болады. Ал, қазір айырбастауға келмейтін ұлылықтың парқын түсініп жүргендер бар ма? Жастар арасында біз сөз етіп отырған сезімнің серпілісі мен сергелдеңі қай деңгейде? Әсте, «сүйем, күйем» деген екі сөзбен бақыт өлшенбейді. Ауыздан шыққан құр сөз жүрек түкпіріндегі сезімді түрте алмаған соң бәрі бекер. Ғашық адамның көзі от боп жанып тұрады дейді. Сондықтан, мұндайда тілден тәтті сөздің төгілгенінен гөрі көздің сөйлегені, көңілдің сайрағаны, жүректің жиі соққан дүрсілінің үні керек. Бұл ретте жастардың да ойын білуге ұмтылдық. «Мұхтар Шахановтың айтқанындай, махаббат дегеніміз – екі парасатты, пайымды адамның сана биігінде жолығуы. Ал қазіргі жастар жәй бір-біріне деген қызығушылығын махаббат деп қабылдайтын сыңайлы. Дінмұхамед Қонаев Зухра апамызды қатты сүйгені сонша өзінің асатаяғына жарының қайтыс болған күнін ойып жазып қойған екен. Зухраны алғаш көрген сәтінде-ақ, өмірлік жары болатын адам екенін түсінген. Қыз Жібек пен Төлегеннің махаббаттарын мысал қылғым-ақ келеді, бірақ ондай баянсыз махаббатты ешкімге тілемес едім. Алайда, Төлеген мен Жібек махаббаттарының аяғы не болатынын білсе де, сезім үшін соңына дейін күрескендері, махаббат жолындағы құрбан болғандары бәрімізге мәлім. Бүгінгі күні бірін-бірі ұнатса жүреді, ұнатпаса қояды. Қыздың көңілін табу деген нәрсе қазіргі азаматтардың бойынан жоғалып бара жатқандай. Қазір “қыз бен жігіт” болып жүрген үйленіп отбасын құруға қарағанда маңыздырақ болып кеткен сияқты. Махаббат – үлкен сезім. Өзге адамның сезіміне жауапкершілік алу — өте күрделі нәрсе. Оның көңілін қалдырмау, адал бола білу, қызығушылықтарыңыздың сәйкес келуі, жақсы сырлас болу — екінің бірінің қолынан келе бермейтін дүние. Сол себептен махаббатқа бей-жай қарау қате түсінік. “Көре салайын, жүре салайын” дейтіндер көбейіп кеткені де рас-ақ. Десе де, шынайы махаббаттың көрінісін де көруге болады. Қазір әлеуметтік желінің дамыған кезеңі, өзім шынайы махаббатпен қосылып, сезім үшін күрескен жұптарды білемін. Иә, экранның арғы жағында не болып жатқанын білмейміз ғой, бірақ үйленулерінен ажырасулары тез болып жатқан жұптардың қасында сәл де болсын жақсы ғой. Желіде “махаббат – мен үшін жай ғана 8 әріп” деп ұрандатып жүргендер де баршылық. Қаншама ұлы тұлғалар бастан кешкен ұлы сезімнің осынша халге түсіп кеткені өкінішті» дейді Айжан Байділдақызы. Иә, сүйетініне толықтай сенімді болғаннан кейін соңғы демі біткенше күресе білу – шынайылықтың белгісі. Ал, азабынан алыс, қайғысынан қалыс қалуға ниет ететіндерді бақыт бауырына баспайды.
Қоғамда жарасымын тапқан жұптар, бір-бірі үшін жаралған жұбайлар жетерлік. Дегенмен, сезімнің шарабына сылқия тойып, құндылықты құнсыздандырып алатындар да жоқ емес. Сайып келгенде, сезімнің салмағын сезіне алмаған соң сипатына сөз тигізіп жатады. Сүйген адам сүйіктісінен сезіктенбейді, тіпті кемшілігін де көрмейтін көрсоқырға айналады. Алаң жұрттың алдында ақтап алуға, шамасы келгенше шаң жуытпауға тырысады. Жырақ кеткенде жабығып, алыс кетпеуін ойлап аласұрғанда жүрек бүлкілдеп, дүрсілі дүрліге түседі. Кеуде тұстан күй өздігінен күмбірлегенде өзгенің күбір-күбір сөзі олардың бақытына бөгет, келешегіне кедергі бола алмайды. Ғашықтардың үздіге қарап үзіліп кетуге шақ қалуы, есі кетіп елеңдеп жол тосуы, амандығын ойлап алаңдауы шынайылық демегенде не? Оның үстіне махаббат мезгілсіз һәм хабарсыз келеді. Екінші жартыңды көрген кезде көз байланып, сана самарқау тартады. Бүгінде бір қарағаннан басы айналып, бір көргеннен құлай сүйіп қалатындардың қатары баршылық. Әйткенмен, қолы жетпесе кері бұрылып, күресуге келгенде күңкілі көбейетіндер қынжылтады. Осы үшін де кейбірі басына қонған бағың пыр-пыр ұшырып алады. Хош. Бақыттың баянды болу жолында жанкештілік таныту екі жастың өзіне байланысты. Үкілеген үмітті үзіп алмай, өмірінің соңына дейін сезімді үпілеп жеткізу қос ғашықтың қолында.
Иә, махаббаттың түр-түрі болады. Олай болса, біз жіктеп отырған сезімді жіліктеп көрелік. Ә.Нұршайықовтың «Мәңгілік махаббат жыры» шығармасынан келтірген үзіндіге көз жүгіртіңіз. Менің ойымша, махаббат үш түрлі болады. Олар: бала махаббат, шала махаббат, мәңгілік махаббат. Бала махаббат әркімнің басында болады. Бала күнінде бірін-бірі жақсы көрген қыз бен жігіт артынан ғашығынан көз жазып қалады. Жұрттың көбі шала махаббатпен өмір сүреді. алғашында бірін-бірі шын сүйдік деп қосылған екі жұп артынан аңғал қосылғандықтарын аңғарып, не ажырасып кетеді, не балалы-шағалы болғандықтан, жұптарын жазбай, тоқтап қалады. Ал мәңгілік махаббат ілуде біреуде ғана болады. Сыңарынан айырылғаны қайтадан тұрмыс құрмай, өмір бойы жан жарын жоқтаумен өтеді. Ендеше, балалық пен шалалықты артқа тастап, Тәңір табыстырған, тағдыр тоғыстырған, жүрек таңдаулысы сүйгенімен мәңгі бірге болуда мәнді әрекет ету керек. Егер жүректе махаббат мекендемейтін болса жалғыздықтан жапа шегіп, жаны қиналатындар табылушы еді. Өйткені, өмірге құлшынысты арттыратын құштарлық емес пе? «Махаббат тақырыбы үлкен тактыны, ерекше әдептілікті керек етеді. Дарақылық, дөрекілік, бәдіктік оның болмысына жат. Сәл ауытқып түскен тіркес, шалыс басқан шалағай сөз махаббатқа да, ғашықтарға да абырой әпермейді» дейді Қадыр Мырза Әли. Бұл өте нәзік иірімді болғандықтан жұмсақтықты жалау ететін жалын іспетті. Кез келген адам ұлы сезімге уын шашып, оны былғауына тағы болмас. Тіпті, ақын-жазушылардың өзі махаббатқа келгенде мейірімін салып, жалаң сөзге жан бітіріп, бойдағы алқынып жатқан асау сезімдердің асып-тасуына арқау болды емес пе? Бүгінгінің ақындары да құйындаған сезімді мөлдіретіп, тамырынан тұмба дайындап алуға боларлық өлеңнің қасиетімен көптің көңіліне дәру, жанына медеу боп жүргені ақиқат. Сондықтан, күллі адамзат жанардан жасты селдетіп, жүректі тілімдеп жаралауды қиянат көріп, махаббатқа қылмыс қылмауға қарекет ету керек.
Ғашықтық – азабы мен мехнатына, іш құса ететін сағынышына, қабырғаны қайыстырар қайғысына һәм өзекті өртер өкінішіне қарамастан қастерлі. Махаббат – түңілудің түңдігін түрмеуге, жүрекке жігер беруде, мұңның өзін мәртебелі етуде күш-қайрат беретін алапат сезім. Айтпағымыз, сезімдердің ұлысына шәк келтіріп, тазалыққа тат түсірмейік. «Махаббат қызық мол жылдар» романында «Қыздың жақсы жігітке шығуы, жігіттің жақсы жар таңдап алуы жеңіспен пара-пар. Алдымен жеңіске жету қымбат, ал жеткен жеңісті баянды ету одан да қымбат» делінген. Олай болса, баршаңызға баянды бақыт тілейміз.
Замира ҚОНЫСЖАН
