Біздің мемлекетімізде қазақ тілі әлі проблемаға толы, әлі босағадан сығалап, алға қарай жүруге именеді. Тәуелсіздік алған жылдан бері әлі «тұра тұрмен» келе жатырмыз. Осы жайбасар һәм көңілжықпас қалпымызбен жүре берсек, қазақ тілінің көсегесі көгермесі белгілі. Бірдеңе жасағандай боламыз, бірақ көзбояушылыққа үйірміз. Үкіметтен пәрмен болмаған соң министрлер мен орынбасарлары шүлдірлеуін қояр емес. Біз қозғау салар деген халықаралық «Қазақ тілі» қоғамынан да қайран жоқ.
Бір қарағанда 98 пайыз қазағы бар Қызылорда облысында қазақ тілінен мәселе жоқтай көрінеді. Мәселен, облыста 148 бұқаралық ақпарат құралдары жарық көрсе, соның 96 пайызы қазақ тілінде. 605 балабақша болса, 93,5 пайызы, 295 мектеп болса, соның 90 пайызы қазақ тілінде. Дегенмен бұл көзге көрініп тұрған сан ғана. Шынайы көрінісі басқаша. Бізді құртып тұрған Астана мен Алматыдан келетін құжаттардың тілі. Соған қарап, бет түзейміз деп, тіліміз бұратылды. Іс қағаздары, банк келісім-шарттары, сауда-саттық, басқа да мекемелерден шығатын қағаздар қос тілмен жүрсе де, мемлекеттік тілі қате не түсініксіз.
Рас, алғашында Қазақ ССР-нің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері, Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі Әбдуәли Қайдаров құрған «Қазақ тілі» қоғамы мемлекеттік тіл мәселесіне қозғау салды. Тұралап қалған тілді алға сүйреді. Оны белгілі ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Өмірзақ Айтбаев іліп әкетті. Одан кейін бұл қоғамда қозғалыс болмады. Үміт үзіліп бара жатқан кезде жаңа басшы келді. Ол Қазақстандағы электронды оқыту нарығын дамытушы Bilim Media Group инновациялық компанияның басшысы, «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қорының директоры Рауан Кенжеханұлы халықаралық «Қазақ тілі» қоғамдық бірлестігінің президенті болып сайланды. Бүгінде қоғамдық бірлестіктің 135 өңірде филиалы бар үлкен ұйымға айналған.
«Ұлттық аударма бюросының» қазақстандықтар үшін шетел тілінен талай аудармалар аударғаны біздің есімізде. «100 оқулық жобасынан тыс, бірқатар түсіндірме сөздіктер дайындап, басып шығардық. Ол – «Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі», «Оксфорд әлеуметтік ғылымдар сөздігі» және «Оксфорд экономика сөздігі». Сонымен бірге, Ювал Хараридің «Homo Deus: болашақтың қысқаша тарихы» және «XXI ғасырға 21 сабақ» атты кітаптары, Фредерик Старрдың «Ұмытылған ұлылық: Орталық Азияның араб шапқыншылығынан Әмір Темірге дейінгі алтын ғасыры» атты кітабы аударылып шықты» деген Р.Кенжеханұлының айтқаны есімізде. Дегенмен сол көп аудармалардың кейбірі қазақ ұлтының танымына сай келмегенін де жасыра алмаймыз.
Мысал үшін айтайық, «Homo Deus: Болашақтың қысқаша тарихы» кітабындағы «Бақытты болу құқы» деген бөлімде: «Күн тәртібіміздегі маңызы жөнінен екінші мәселе бақыт формуласын іздеу болатын шығар. Шын жақсылық өмір сүруде емес, бақытқа жетуде дейтін ойшылдар, пайғамбарлар мен қарапайым адамдар қай замандарда да болған. Ежелгі Грекияда Эпикур: «Құдайларға табыну — бекер іс, өлімнен кейін ештеңе жоқ, сондықтан тіршілігіміздің жалғыз мәні — бақыт» деген болатын. Ежелгі дәуірде Эпикур ілімін ұстанғандар тым аз еді, ал бүгінде ол өздігінен айқын нәрсеге айналды. О дүниеде өмір барына күмәнданған адамдар мәңгі өлмеуге ғана емес, сонымен қатар осы дүниеде бақытты болуға ұмтылады. Ешкім бейшара боп мәңгі өмір сүргісі келмейтіні белгілі ғой» деген ойға терең ойлану керек шығар.
Міне, енді заманауи ойлайтын, креативті идеяларға жаны жақын Рауан Кенжеханұлы қазақ тілін жандандырмақшы. Алғашқыда «қалай болар екен?» деген ой болды. Дегенмен Қызылордаға келіп, тіл жанашырларымен кездесіп, дөңгелек үстел басына жиналып, өз ойын айтып, жоспарын ортаға салған кезде шынымен қазақ тіліне жанашырлығын білдік. «Мен уағыз айтуға келген жоқпын» деп сөзін бастаған жаңа президент «қазақ тілін қалай дамытамыз?» деген сұраққа жауап іздеді:
— Мен үшін ұйым басшысы мансап емес, жауапкершілік. «Қазақ тілі» қоғамдық ұйым болса да, көтерер жүгі ауыр. Тіл әрбір азамат үшін маңызды. Тіл болмаса бізге өмір жоқ. Ана тілі тәуелсіздікпен тең ұғым. Қазіргі күні қазақша сөйлей алатын халықтың қанша пайызы? Өз тілін сөйлей алмай жүргендерге қалай көмектесеміз? Қазіргі толқын қазақша еркін сөйлеп, еркін жаза алмайды. Оқу сауаттылығы жағынан келгенде төмендеп бара жатқаны дәлелденді. PISA зерттеуінің нәтижесі бойынша қазақ оқушыларының 64 пайызы өз оқығандарын түсініп, айтып бере алмайды, яғни қанағаттанарлық бағаланған. Тіпті, әлеуметтік желілерде жазатын жастардың жазу деңгейі төмен,- деді Р.Кенжеханұлы.
Енді не істемек керек? Ұйым басшысының айтуынша, «қазақ тілін үйретуді балабақшадан бастау керек. Және қоғамның жетістіктерін соған икемдеу керек. Мәселен, қазір цифрландыру заманы. Соған сай Майкрософт секілді үлкен компаниялардың тілін қазақ тіліне ауыстыру керек. Интернет жүйесі, ұялы телефон қолдану тетігі мемлекеттік тілде болуы керек». Әрине, «керектер» керек. Бірақ тілге қамқорлық, жанашырлық, соған сәйкес мемлекеттік тілді білуге талап, пәрмен жоғары жақтан басталмайынша бәрі бекердей көрінеді.
Жиналғандар арасынан ғалымдар сөз алды. Тілші ғалым Болат Боранбаев «Қазақ тілі» қоғамының биыл ешқандай жұмыс жасамағанын тілге тиек етіп, өзінің осы қоғамдық ұйымға мүше бола алмай жүргенін жеткізді. Алдажар Әбілов болса, мектеп бағдарламасына адамның түсінбейтінін, көп сөздің негізсіз бұрмаланып қолданылатынын ашына айтты. Қазыбай Құдайбергенов таңертең үйінен балабақшаға кеткен немересінің кешке үйіне орысша сөйлеп келетініне ренішті. Жақсыбек Егізбаев бүгінгі күні ұрпақты әлеуметтік желі тәрбиелеп келе жатқанын жасырмады.
Мемлекет басшысының «Баршамыз тілге құрметімізді құр сөзбен емес, нақты іспен көрсетуіміз керек» деген сөзі Астанада отырған Үкімет үйінен басталса, қазақ тілінің бағы әлдеқашан жанар еді.
К.Масин
