Біздің табыс, намыстан да жоғары.
Намыстардың «арыстарға» обалы.
Біздің Отан – жалдамалы тұрғын үй.
Біздің қоғам – қайыршылар қоғамы.
Иә, басынан айтайын, «үй алу үшін кезекке тұр» дейді. Ал, кезекке іліну үшін мемлекеттік қызметкер, мүгедек не көп балалы болуың керексің. Ол жандардың да үйге қол жеткізіп, маңдайы шылқып жатқандары шамалы. Қызылорда қаласына сол жағалау етіп жаңа қала салып тастады. Тұрғындарымен арнайы тілдесіп көрген едім. Көбі жалдамалы үйде тұрып жатыр екен. Сонда қала халықтыкі емес болып тұр ғой. «Белгісіз бір дөкейлердің қаласы» жалдамалы мекенге айналған. Жалпы Қазақстанда үй алу үлкен машақат. Бүгін соны саралап көреміз.
Расымен, бар арманы баспаналы болумен байланысты мыңдаған адам бар. Алайда бастапқы жарнаны жинаймын дегенше тұрғын үйдің құны шарықтап барады. Бұған еліміздегі «Баспана хит» ипотекалық бағдарламасының аяқталғаны, «7-20-25» бағдарламасына бөлінген қаражаттың жартысы әлі игерілмегені де себеп болып отыр. Ендеше бұл бағдарламалардың орнына қандай балама ұсынылады? Елімізде жастардың баспаналы болуына арналған ипотекалық бағдарлама неге жоқ? «Ашық үкіметтің» құлағы неге жабық? Қазақ қашан үйлі болады?
Кең байтақ даласы бар Қазақстанның тұрғын үй нарығы кейінгі жылдары тұрақты өсім көрсетіп келеді. Жыл сайын 15-17 млн. шаршы метр баспана салынады. Оған қол жеткізудің сан түрлі жолы бар. Бірақ халық арасында ең танымал «7-20-25» пен «Баспана хит» бағдарламалары енді бұл тізімде болмайды. Ал, олардың орнына Үкімет, Ұлттық банк және «Бәйтерек» холдингі бірлесіп, баламалы жол ұсынуы шарт. Мәселе қазір қарастырылу үстінде. Бұған дейін Ұлттық банк жаңа механизм ойлап табылатынын жеткізді. Осыдан 4 жыл бұрын іске қосылған «Баспана хит» және «7-20-25» бағдарламалары аясында 87 мың қазақстандық үйлі болды. Қатары тағы толушы еді, бірақ Ұлттық банкке қарасты Қазақстанның тұрақтылық қоры халықты баспанамен толық қамтып үлгірмеген екі бағдарламаны тоқтату туралы шешім қабылдады.
Иә анығы, алғашқысы былтырдан бастап аяқталса, екіншісінің нақты аяқталу мерзімі белгіленген жоқ. «7-20-25» бағдарламасы бойынша ипотекалық қарыз беру 1 триллион теңге сомасындағы қаржыландырудың индикативтік көлеміне жеткенге дейін жалғасады. Белгілі болғандай, аталған бағдарламаға қазір қандай да бір өзгерістер енгізу қарастырылған жоқ.
– «7-20-25» бағдарламасының жақын арада тоқтайтынын естігендер үй алуға жаппай өтініш білдіруде. Олардың көпшілігі келешекте мұндай тиімді механизм мүлде болмайды деген пікірде. Ал, басқа шарттармен үй алғысы келмейді. Мәселен, баспананың алғашқы жарнасының 50 пайызын жинап, сосын ипотекалық несиеге қол жеткізуге ниет білдірушілер аз. Оған көпшіліктің мүмкіндігі жетпейді,– дейді риэлторлық компанияның операторлық директоры Бибігүл Балғынбекова.
Сайда саны жоқ бағдарламалар
Жөн, тұрғын үй нарығында қазір 8 ипотекалық бағдарлама бар. Бірақ саны көп бағдарламаның сапасы көпшіліктің көңілінен шықпайды. Сала сарапшысы Айбар Олжаевтың пікірінше, тұрғын үйлер қарқынды салынбаса, ипотеканың көп болғанынан пайда жоқ. Сол себепті негізгі 3-4 ипотекалық бағдарламаны ғана қалдырып, ең негізгі күшті құрылысқа бағыттау керек. Ірі қала орталығына ғана үй сала бермей, қала шетіндегі елді мекендерге де баспана салып, жастарды сол жаққа тарту қажет. Осы тәсілмен бірнеше мәселені қатар шешуге болады.
– Халыққа ипотека беретін емес, үйді арзан бағамен алатын кешенді бағдарлама қажет. Қазір үйдің қымбаттаған бағасына халықтың табысы жетпей отыр. Сондықтан не үйдің бағасын төмендету керек, не халықтың табысын арттыру қажет. Үйдің бағасы құрылыс материалдарын өзіміз шығарған кезде ғана арзандайды. Бүгінде елімізде ипотекалық бағдарлама тым көп. Бірақ сол бағдарлама талаптарына сай келетін үй де, адам да жоқ. Осы мәселелерді шешпей, қанша жерден жаңа ипотекалық бағдарлама қабылдасақ та жағдай өзгермейді. Өйткені адамдарға алғашқы жарнаны жинаудың өзі қиын. Бағдарламамен үй алған күннің өзінде қымбат үйдің ипотекасын қалай төлейді,– дейді А.Олжаев.
Иә, үйлердің салыну динамикасы ипотеканың қарқынына ілесе алмай жатыр. Салдарынан тек жаңадан салынған үйлерді алуға болатын «7-20-25» бағдарламасына бөлінген қаражаттың жартысы игерілмеген. Өйткені бағдарламаға өтініш берген көп отбасы лайықты баспана таба алмаған.
Қымбатшылыққа құрық қашан салынады?
Әй, қайдам! Бағаға байлам болмайды-ау! Елде пәтер бағасы арзандайды дегенге сену қиын. Соңғы 10 жылда 4 есеге қымбаттаған баспана былтыр тіптен шарықтап кетті. Ranking.kz есебінше, 2021 жылы жаңа үйлер 15,2 пайызға, ескі үйлер бағасы 23,1 пайызға өскен. Осы жағдайға жеткізген кейбір себептерді атамай өтуге болмас. Нарықтағы бағаның өсуіне құрылыс материалдарының қымбатшылығы да әсер етіп отыр. Мәселен, елімізге құрылыс материалдарының 40 пайызы шетелден келеді. Үй салушы компаниялар шыққан шығынды пәтердің шаршы метріне қосып сатады. 2022 жылы да құрылыс материалдарының бағасы шарықтай бермек. Құрылыс саласында 10 жылдық тәжірибесі бар кәсіпкер М.Тохановтың айтуынша, отандық құрылыс материалдары бар. Алайда олардың өзі айналып келіп, шетелдік нарыққа тәуелді болады.
– Елімізде арматура шығатынын білеміз. Бірақ біздің құрылыста отандық өнім пайдаланылмайды. Оларды кәсіпорын шетелге шығарады екен. Ал, бізде көп жағдайда Ресейдің арматурасын қолданамыз. Сондықтан құрылыс материалдары өндірісін Қазақстанда дамытпай, мәселе шешілмейді,– дейді Мұрат Тоханов.
Ай жылжып, күйбең күн өткен сайын үй бағасы шарықтап барады. Бұл жағдайда бағаның төмен түсуі мүмкін емес. Соңғы рет баспана бағасының түсуі 2007 жылғы ипотекалық дағдарыс кезінде ғана болғаны есте. Бүкіл банк мораторий жариялап, құрылыс саласын қаржыландыруды тоқтатқан еді. Сол кезде екінші нарықтағы үйлердің бағасы доллармен шаққанда 50-60 пайызға түсіп кеткен. Сарапшылардың пікірінше, баспананың бағасы түспесе де, оның өсуі тоқтауы мүмкін. Себебі баспана бағасы халықтың табысынан қатты алшақтап кетті. Тұрғын үй қымбаттаған сайын оған деген сұраныстың азаятыны анық. Сондықтан тұрғын үйдің бағасы қазіргі жағдаймен күзге қарай тұрақталмақ деген әлсіз болжам бар.
Өңірлік бағдарламалар да батпаққа батырады
Біз айтып жүрген «нарықта» баспана бағасы өскен сайын жастардың үй аламыз деген арманы да алыстап барады. Жалпы, елімізде жастардың баспаналы болуына арналған нақты бағдарлама жоқ. Қызылорда да ит тісіндей ғана. Ал, Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалаларында 29 жасқа дейінгі жастарға жалдамалы тұрғын үй бағдарламасы тек 5 жылға дейін беріледі екен. Бірақ бұл да науқандық шара сияқты. Жалға алушылар өз атына ауыстыра алмайды. Ал, «Алматы жастары», «Елорда жастары» деп аталатын бағдарламалар арқылы пәтерді 10 пайыздық бастапқы жарнамен алуға болады. Бірақ ондағы талап бойынша бағдарламаға кез келген жас қатыса алмайды. Яғни, жас маман белгілі бір салада еңбек етуі керек. Ендеше бұл да науқанның бір түрі. Өйткені оған қаражат жергілікті бюджеттен бөлінеді. Ақша бөлінбесе, бағдарлама тоқтап қалады. Аталмыш жобалардың өміршең болуы қаражатқа келіп тіреледі. Алдағы уақытта жекелеген өңірлерде «Қарағанды», «Әулие ата жастары» деп аталатын бағдарламалар іске асады деп жоспарланып отыр. Қазір бұл жобалар дайындық үстінде. Мұндай бағдарламалардың басты мақсаты – экономикалық тұрғыда белсенді, жұмыс істеп жүрген жастарды қалада ұстап қалу.
– Жалпы, мемлекеттік тұрғын үй саясаты адамдарды жасы бойынша емес, төлем жасау деңгейіне қарай бөлген. Қолжетімділік сатысы бойынша табысы төмен, орташа және жоғары адамдарға ипотекалық бағдарламалар бөлек-бөлек қарастырылған. Сондықтан жастарға арналған жалпы ипотекалық бағдарлама жоқ. Ал, жергілікті бюджеттен қаржыландырылған бағдарламалардың шеңбері тар. Бар-жоғы мың адамға ипотека береді,– дейді А.Олжаев.
Шыны керек, жастардың ерте отбасылы болмауының басты кедергісі баспанасының болмауы. Сондықтан бұл мәселені шешу үшін жастарға арнайы ипотекалық бағдарлама керек-ақ.
Суда қарманған субсидия
Нарықта қолданысқа енген соңғы бағдарламалардың бірі – жалдамалы тұрғын үйді субсидиялау жөніндегі бастама. Тұрмысы төмен тұрғындардың баспана жалдауға кететін шығынын азайтуға септесетін жоба былтыр қолға алынуы керек еді. Дегенмен Үкімет кеш болса да үйсіз жүрген жұртты сәуірден бастап жарылқай бастады. Бағдарламаның басты артықшылығы – азаматтар өздерінің қажеттіліктеріне сәйкес қалаған жерден тұрғын үй таңдай алады. Аталған субсидияның игілігін көпбалалы отбасылар, 1 және 2-топтағы мүгедектер, жетім балалар, мүгедек балалары бар отбасылар мен табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен отбасылар көре алады. Қазір елімізде 590 мыңға жуық азамат баспанаға мұқтаж, оның ішінде 210 мыңы әлеуметтік осал топқа жатады. Осылайша, әлеуметтік жағдайы нашар топтар үшін жалға алу шығынының 50 пайыз мөлшеріндегі субсидия мемлекеттен төленеді. Тұрғындар отбасылық бюджеттің артылған ақшасын азық-түлік, білім алу, медицина және тағы басқа қажеттіліктеріне жұмсай алады.
Жылжымайтын мүлік нарығының сарапшысы Анна Шацкаяның пікірінше, жалдамалы пәтерді субсидиялау нарықта пәтер ақысының өсуіне әкелуі мүмкін. Бұл ретте ол бағдарламаға сәйкес келетін пәтерлердің жалдау құнын белгілеу бойынша мониторинг жасалуы керек екенін алға тартты.
– Жалдамалы тұрғын үйді субсидиялау – көптеген дамыған елде кең таралған тәжірибе. Ал, біздің елде пәтер жалдауды субсидиялау табысы төмен халықтың осал топтарына, яғни кезекте тұрғандарға қатысты болып отыр. Әрине, бұл бастама мұндай отбасылардың шығынын айтарлықтай жеңілдететіні сөзсіз. Бірақ нарықта пәтер жалдау ақысының шарықтап кетуі, табысын жасырып, дайын асқа тік қасық болғысы келетіндердің де шығатыны анық,– деді Анна Шацкая.
Сондықтан да ипотекалық бағдарламалар нарықтан кетсе де, орнын тұрғын үйге берілетін субсидияның басуы мүмкін. Дегенмен ел болашағы жастардың қолында десек, оларға да арнайы ипотекалық, субсидиялық бағдарламалар қарастырып, назардан тыс қалдырмағанымыз жөн.
ЖАЛДАМАЛЫ ТҰРҒЫН ҮЙ
Жалдамалы тұрғын үй, жалдамалы,
Әбігерге салғаны-ай ел-жұртты шын.
Біздей жуас байғұстың бар ма амалы,
Малым болса алар ем меншіктісін.
Сенен қалар қу дүние менен қалар,
Әл-дәрменім қалмады мүлдем шыдар.
«Кең дала үйің болар» деген бабам,
Далада қаларымды білген шығар.
Өгіз қайда? Өліпті! Сыныпты арбам,
(Тұрақтылық ұнамас маған онша).
Қасиет қой қаныма сіңіп қалған,
Көшіп-қонып жүремін бабаларша.
Сынып кетпей сынақтан өтсем екен,
Шыбын жаным сыймады-ау жер көкке түк.
Ауылға қайтсам ба екен, қайтсем екен?
Арманымды қалаға жерлеп кетіп.
Түк емес, түк те емес оның бәрі,
Үкімет естімесін бұ… жайымды.
Адамдар бақытты ғой қорымдағы,
Ай сайын мазаламас «қожайыны»!
Өспес-өшпес өмірді нұсқайсың сен,
Үйсіз өліп кеткеннің бар ма амалы.
Жалдамалы жендетке ұқсайсың сен,
Жалдамалы тұрғын үй, жалдамалы!
Айдар САЙЛАУОВ
